Wiśniowa

Stan obecny

Pałac zarządzany przez JST w Staszowie.
Centrum Kultury. Między innymi Izba Pamięci Hugo Kołłątaja.

Historia

Pałac z k. XVIII / poł. XIX w.
Wiśniowa to wieś leżąca nad rzeczką Kaczanką (niegdyś Koprzywianką), w odległości 15 km na płn. zachód od Osieka. Według Jana Długosza, w połowie XV w. wieś W. leżaca w parafii Kiełczyna należała do J. Rytwiańskiego, a z łanów kmiecych dziesięcinę oddawano biskupom krakowskim. W regestach poborowych z 1578 r. odnotowana jest Wyszniowa, należąca do Jana Dymitrowskiego, który płacił pobór od 20 osadników, 6 i ćwierci łanu, 1 zagrodnika z rolą, 4 komorników, 7 ubogich, 3 rzemieślników, a w Woli Wiśniowskiej 3 osadników, 3/4 łanu, 1 zagrodnika z rolą i 1 ubogiego komornika. Parafia z kościołem powstała we wsi dopiero pod koniec XVII w. Budowniczym był piszący się z Podhajec Karol Tarło h. Topór (1639-1703), kanclerz wielki koronny, wojewoda lubelski, etc. Przy kościele wzniesiony został przytułek (szpital) dla ubogich. W 1739 r. Józefa Grabińska h. Pomian (ur. około 1710), córka Józefa i Teresy Wolskiej, wyszła za któregoś z wnuków zacnego wojewody lubelskiego. Ten nieznany nam z imienia kasztelan lubelski zmarł w 1749 r., a niepocieszona wdowa wyszła za Rafała Kołłątaja h. Kołataj, jednego z trzech synów Antoniego Andrzeja i Marianny Mierzeńskiej. Ci dwaj bracia to słynny Hugo (1750-1812), literat, senator, rektor uniwersytetu, podkanclerzy, itd oraz Jan (ur. około 1750). Jan był zwykłym rotmistrzem, ale przynajmniej się ożenił (z Zofią Dunin-Karwicką h. Łabędź) i spłodził kilkoro potomstwa: Mariannę, Antoniego (zm. dzieckiem), Mikołaja, Eustachego i Antoniego (1772-1836). Kołłątajowie zasadniczo siedzieli w swoim Grzymałkowie k. Kielc, gdzie też zostali pochowani, natomiast ciało Hugona powędrowało gdzieś w Polskę, w kościele w Wiśniowej spoczęło zaś jego serce. Kołłątajowie byli posiadaczami wsi do 1859 r. i prawdopodobnie to oni przebudowali tutejszy pałac.
W XIX w. zbudowano w W. stalownię, produkującą "do 3000 centnarów" (ok. 1500 ton żelaza, zapewne rocznie). W 1827 r. we wsi było 60 domów i 514 mieszkańców. Na skutek reformy uwłaszczeniowej od majątku odłączono 754 morgi ziemi, na których powstało 48 tzw. osad - gospodarstw dla osadników. Odłączono też wsie Wólka Wiśniowa i Sztumbergów z obszarem (łącznie) około 1215 mórg. Z ziem tych powstało odpowiednio 45 i 15 osad.
W 1885 r. dzieliła się na część wiejską i folwark, leżała w pow. sandomierskim, była siedzibą gminy i parafii. We wsi znajdowało się 87 domów z 585 m-cami, kościół murowany, przytułek dla starców, gorzelnia, 2 młyny wodne, "młyn do gipsu", pokłady wapienia i torfu. W skład dóbr o wielkości 1214 mórg wchodziły folwark Starawieś i nomenklatura Osieczka. Na ogólny obszar składało się: 394 morgi ziemi uprawnej, 81 mórg łąk i pastwisk i 30 mórg nieużytków. W obrębie folwarku znajdowało się 17 budynków murowanych, w tym pałac oraz 14 drewnianych. Na polach zorganizowany był płodozmian 10 polowy.
Zapewne już pod koniec XIX w. dobra należały do Orsettich h. Złotokłos - Jana (1830-1894), ożenionego z Anną Chościak-Popiel h. Sulima (1839-1920). Mieli oni ośmioro dzieci: Wilhelma Józefa Jana (1859-1929), Józefa (1860-1926), Konstancję, Władysława (ur. ok. 1865), Jana (1866-1926), Jadwigę, Helenę i Marię Jadwigę Annę. W 1930 r. wieś liczyła 609 mieszkańców. Dobra o wielkości 681 ha należały do rodziny Józefa Orsetti. Widnieje on w księdze adresowej, czyli ówczesna administracja nie zdążyła odnotować faktu śmierci posiadacza Wiśniowej, We wsi były ponadto kamieniołomy, młyny, cegielnia b. Machnickiego, piekarnia Dziadowicza, firmy transportowe Kaczmarskiego i Strzyża, handel zbożem Rozenbluma oraz wędlinami - M. Górskiego. Po 2. wojnie światowej dobra Orsettich zostały przejęte przez skarb państwa i rozparcelowane. Pałac w 2018 r. został poddany gruntownej renowacji.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Słownik Historyczno-Geograficzny P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski - Genealogia Potomków Sejmu Wielkiego;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
11799685 @ WIG - Mapa Szczegółowa Polski 1:25 000 /1929 - 1939/
- plik mapy: P46-S32-I_1936_LoC_G6520_s25_.P6.jpg
11799936 @ Deutsches Reich (Gen. Gov.) 1:50 000 - teren Polski II WŚ /1943 - 1944/
- plik mapy: 382-B-4_Staszow_XI.1944_LoC_G6520_s50_.G4.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac klasycystyczny z elementami baroku. Budynek piętrowy, fasadą skierowany na płn. wschód (NE), z ryzalitem zwieńczonym trójkątnym frontonem. Na kondygnacji piętra w ryzalicie barokowe okno z dwoma mniejszymi po bokach. Korpus główny nie ma formy regularnego prostokąta ze względu na wysunięte części / skrzydła w ścianach szczytowych, czyli od płd. wschodu (SE) i płn. zachodu (NW). Dlatego też elewacja ogrodowa jest o dwie osie okienne szersza od fasady. Ciekawie zbudowany jest dach pałacu - w czterospadową część korpusu "wtapia się" również czterospadowy dach szerszej części południowo-zachodniej.

Park

Park z XVIII / XIX w. o pow. 4 ha, z rozległą polaną w południowym narożniku. Teren po płn. wschodniej stronie drogi dzielącej wieś, przed 1945 r. do parku nie należał.

Inne

Altana w ogrodzeniu.
We wsi: Kościół, mur. 1680-81, par. p.w. Przemienienia Pańskiego i Św. Ducha
Cmentarz, par., 1. poł. XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011