Sędziszów

Stan obecny

Zakład Opiekuńczo-Leczniczy Caritas Diecezji Kieleckiej.
ul. Dworcowa 6, 26-340 Sędziszów

Historia

Dwór z XIX w.
Sędziszów to miasto leżące nad Mierzawą, w odległości 20 km na płd.-zachód od Jędrzejowa. Osada istniała tu już w XIII w., a pierwsza wzmianka pisana (wg "Słownika Geograficznego...) to akt spisany w Miechowie w 1376 r., na którym widnieje "Stanczko de Sandziszow". Takiego aktu nie znaleźliśmy - ani dotyczącego samego Miechowa, ani klasztoru Bożogrobców tamże. Były natomiast w tymże roku ustalenia co do zmiany koryta Wisły, pomiędzy prepozytami Maciejem (ze Staniątkowa), a Czcikiem (prep. miechowskim). W Sędziszowie siedzieli wówczas Andrzej, ze swoim synem Paszkiem, których pozywał Jakusz z Giebołtowa, zwany "Kaczka" o jakieś 3 grzywny i o to, że wraz ze swoim młynarzem Święszkiem zadali mu trzy rany. W 1387 r. część wsi trzymał niejaki Ziema, posiadacz pobliskich Boryszowic, który w 1389 r. pozywał Andrzeja o wycięcie mu w gaju 60 sosen.
Już na początku XV w. we wsi istniał kościół parafialny, p.w. świętego Piotra. Proboszcz Zbigniew posiadał swoją ziemię, łąki oraz trzy karczmy, a z łanów kmiecych dostawał 15 grzywien dziesięciny rocznie, plus dziesięciny z folwarku. W 1416 r. Zbigniew zamienił z dziedzicem Paszkiem swoją drogę Grzybowską (Gribowska) za łąkę przed Boryszowicami i drugą zw. Piotrowska (Potrcowska) oraz zarośla zwane Olszyny. Paszek z kolei wziął zastawem 1/3 ziemi wraz z dworem od Katarzyny, żony Szczepana z Borowa. Na pocz. XV w. część wsi odziedziczyli po Ziemie jego synowie Stanisław i Czcik, którzy sprzedali ją Andrzejowi z S. Pozostałą część wsi wraz z dworem i prawem patronatu nad kościołem, Stanisław sprzedał w 1419 r. Paszkowi, a sam wyniósł się do Zborczyc. Części wsi musiało być więcej, bo w zapiskach występuje także Pietrasz i wdowa po nim - Hanka.
W latach 40. dziedzicami byli już Andrzej i Paweł ze swoim synem Paszkiem. Paweł zwący się Koścień, pieczętował się herbem Jastrzębiec i był także posiadaczem Sieńska, Woli Sędziszowskiej oraz wsi Wywła i Sprowa. W 1441 r. pleban oskarżył go o zbudowanie nowej karczmy, a sąd wydał wyrok korzystny dla księdza, do tego zabroniono Pawłowi i jego potomkom budowania nowych lokali oraz propinacji piwa w innych karczmach niż dwóch zwanych Gajowa. Do sporu z plebanem w 1445 r. włączył się karczmarz, Klemens Cygan. Po śmierci Pawła dziedzicem został syn jego - Stanisław Koścień, posiadacz także wsi Lubachowy, poza tym Rajska, Wywły i Sieńska. W 1507 r. Stanisław wydzierżawił majątek księdzu Stanisławowi Płaza. Po nim odziedziczyli synowie Jan i Jakub.
W 1514 r. poznajemy nazwiska karczmarzy w Sedziszowie, kmieci: Świetosława, Piękosza, Jana Kowala i Grzegorza Piękosza. Po Janie Kościeniu odziedziczyła jego córka Zofia, siostrzenica Barbary, córki Zawiszy Róży z Boryszowic. W 1531 r. Zofia wyszła za Mikołaja Reya h. Oksza, pisarza i poety, który pisał się z Szumska, a później z Nagłowic. Po Kościeniach właścicielem wsi był Jakub Bork. W 1581 r. leżała ona w pow. ksiąskim i miała 12 łanów kmiecych, 5 zagrodników bez roli, 3 rzemieślników i piłę (tartak?). Do Borka należała także pobliska Sędziszowska Wola, gdzie było 5 łanów kmiecych i pół łanu należącego do karczmarza.
W XVII w. właścicielami byli Rożnowie, Rylscy i Lanckorońscy, a na pocz. XVIII w. Dembińscy h. Rawicz. W poł. XVIII w. Franciszek D. ożenił się z Urszulą Morsztyn h. Leliwa i mieli czworo dzieci, w tym Ignacego Aleksego Jakuba (1766-1829), który przejął po śmierci ojca (w 1777 r.) stanowisko starosty wolbromskiego. Rok później matka - Urszula (1746-1825) - wystawiła w Sędziszowie nowy kościół murowany. Po jej śmierci Jakub Dembiński sprzedał wieś Adolfowi Józefowi Niemojewskiemu h. Wieruszowa (1799-1875), ze Słupi.
W 1827 r. we wsi znajdowały się 53 domy, w których mieszkało 439 osób. Po Niemojewskim wieś należała do Kwiryna Russockiego h. Zadora (1802-1884), oficera wojsk polskich i uczestnika powstania listopadowego. Jego żoną była Teodora Walewska h. Pierzchała, z którą miał czworo dzieci: Juliusza Wincentego (1833-1904), Henryka (1934-37), Romualda (1835-1864), który zginął w powstaniu styczniowym i Teresę (1836-1907), zamężną za Stefana Chwaliboga h. Strzemię (1830-1881) - dziedzica wsi Zagaje. W 1855 r. doszło do zamiany pomiędzy Chwalibogami a Russockim i tym sposobem właścicielem S. został Stefan Ch., który rok później wyremontował chylący się ku upadkowi kościół. W 1885 r. S. dzielił się na wieś i folwark, był siedzibą gminy i parafii; leżał w pow. jędrzejowskim. We wsi był młyn, tartak, cegielnia, pasieka, pokłady siarki i gipsu oraz przytułek dla ubogich. W skład majątku wchodziły także folwarki Sosnowiec, Rajsko i Grązów, co ogółem dawało powierzchnię 1704 mórg, w tym 491 mórg ziemi ornej, 40 m. łąk, 62 m. pastwisk, 169 m. lasów i 39 mórg nieużytków. Na terenie folwarku było 13 budynków murowanych i 8 drewnianych. Na polach obowiązywał płodozmian 16 polowy. Przed uwłaszczeniem chłopów do majątku należały wsie, które podzielono na osady: Borszowice i Sosnowiec. Pod koniec XIX w. parafia w S. liczyła 2433 wiernych. Z kolei gmina Sędziszów miała ogółem 2630 mieszkańców.
Teresa i Stefan Chwalibogowie mieli sześcioro dzieci, spośród których dobra odziedziczył Zygmunt (1858-1910), ożeniony z Jadwigą Helcel (1862-1936). W 1908 r. odkupił je niejaki Pfeffer, a następnie Mierzyńscy, po których właścicielami została rodzina Kamińskich. W 1930 r. wieś liczyła 1312 mieszkańców. Majątek o pow. 421 ha należał do Stefana i Tadeusza Kamińskich. W miasteczku było kilka tartaków, młyn, liczne karczmy, sklepy i osoby świadczące usługi. Po 2. wojnie światowej dawny folwark został znacjonalizowany. Po przemianach politycznych 1989/90 pozostałości majątku były własnością ANR, a w listopadzie 2009 r. dawny dwór (oficyna) został kupiony przez Caritas i utworzono tu ZO-L.
Źródła:
Strona "Caritas", link: http://www.pomost.caritas.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=354&Itemid=928&lang=pl
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Słownik Historyczno-Geograficzny P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski - Genealogia Potomków Sejmu Wielkiego;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
13545 @ WIG - Mapa Szczegółowa Polski 1:25 000 /1929 - 1939/
- plik mapy: P46-S30-H_SEDZISZOW_1936_2.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Budynek odbudowany po pożarze, nie posiada cech stylowych.

Park

Park krajobrazowy z XIX w. o pow. ok. 3,9 ha, przed 1945 r. 10 ha, rozciągał się aż do drogi prowadzącej do wsi Zielonki.

Inne

Pozostałości ogrodzenia z poł. XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011