Krzyżanowice Dolne

Stan obecny

Prawdopodobnie własność prywatna.

Historia

Dwór z 1. poł. XX w.
Krzyżanowice to wieś dzieląca się na K. Dolne - leżące nad rzeką Nidą i K. Średnie, leżące nieco dalej na wschód. Opisywany dwór leży w K. Dolnych. Obie wsi znajdują się w odległości 7 km na południe od Pińczowa. Już w 1125 r. w K. wybudowano kościół z kamienia, o czym wspomina Jan Długosz. W XIII w. wieś zniszczyli Tatarzy, którzy zaludnili ją swoimi jeńcami. Ponoć jeszcze w XIX w. w rysach i ubiorze mieszkańców dopatrywano się podobieństwa do Tatarów. W 2. poł. XIV w. król Władysław Jagiełło lokował Krzyżanowice jako miasto na prawie magdeburskim. Jednym z wielu późniejszych właścicieli był Hugo Kołłątaj (1750-1812), który pod koniec XVIII w. wybudował na miejscu starego nowy kościół. Ze starej świątyni przeniesiono do nowej epitafium z 1611 r., z płaskorzeźbioną postacią Jana Charczowskiego (zapewne miejscowego dziedzica). Majątek ziemski we wsi znajdował się w części wschodniej, nad rzeką i wchodził w skład ordynacji w Pińczowie istniejącej od 1601 r. i należącej początkowo do rodziny Myszkowskich. W 1727 r. zmarł ostatni Myszkowski, a kolejnym VIII ordynatem został Franciszek Wielopolski, który przyjął dziedziczny tytuł margrabiego i dodatkowy człon nazwiska "Gonzaga Myszkowski".
W spisie wsi z 1827 r. K. nazywane były wsią poduchowną, miały 73 domy i 484 mieszkańców. W 1885 r. K. leżały w pow. pińczowskim i gminie Zadość; były siedzibą parafii w dekanacie pińczowskim, liczącej 766 "dusz". W poł. XIX w. majątek należał do kolejnego przedstawiciela rodu - Aleksandra Wielopolskiego h. Starykoń (1803-1877), polityka, szambelana dworu Mikołaja I Romanowa, XIII ordynata Pińczowa, itd... Hrabia miał kolejno dwie żony; zmarłą w 1831 r. Teresę hr. Potocką h. Pilawa, a następnie jej młodszą siostrę Paulinę Apolonię Potocką (1813-1895). Z pierwszej żony pochodziła córka Ludwika, zaś z drugiej 2 synów: Zygmunt Andrzej (1833-1902) i Józef (1834-1901). Zygmunt Andrzej Wielopolski został po ojcu kolejnym (XIV) ordynatem i odziedziczył dobra. Był politykiem, prezydentem W-wy w latach 1862-63, szambelanem, koniuszym i wielkim łowczym dworu rosyjskiego. W 1921 r. Krzyżanowice - folwark (ob. K. Średnie) posiadały 4 domy i 92 mieszkańców, Krzyżanowice wieś - 87 domów i 489 m-ców., a Krzyżanowice-Gacki 27 domów i 237 m-ców. W 1930 r. dzierżawcą K. o pow. 508 ha był Ludwik Byszewski. We wsi był kołodziej K. Worman, murarz J. Poros, bławatnik I. Żuber oraz sklep spożywczy W. Pawia. Dobra pińczowskie zostały zabrane Wielopolskim w 1939 r., a po 1945 r. - rozparcelowane.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Słownik Historyczno-Geograficzny P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski - Genealogia Potomków Sejmu Wielkiego;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
11802173 @ WIG - Mapa Szczegółowa Polski 1:25 000 /1929 - 1939/
- plik mapy: P47-S31-B_1936_LoC_G6520_s25_.P6.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Na chwilę obecną nie posiadamy zdjęć ani opisu dworu. W latach 70. XX w. budynek był remontowany i rozbudowany. Niezbędne dalsze badania terenowe.

Park

Park z k. XVIII w. W okresie powojennym mocno przeobrażony, obecnie wraz z trzema stawami, kortem i boiskiem ma ok. 4,5 ha powierzchni.

Inne

Obora z końca XIX w., obecnie dom mieszkalny.
We wsi:
Kościół klasycystyczny, mur., 1786-89, par. p.w. świętej Tekli.
Cmentarz rzymskokatolicki, poł. XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011