Siewierz

Historia

Ruiny zamku w Siewierzu wznoszą się w dolinie prawego brzegu Czarnej Przemszy, na południowy wschód od miasta. W 1963 roku miały miejsce pierwsze badania archeologiczne prowadzone przez W. Błaszczyka, który błędnie ustalił czas powstania warowni na XVI w. Spowodowało to konieczność ponownych badań, które w rozleglejszym zakresie przeprowadzono w latach 1970-74. pod kierunkiem Teofila Dębowskiego. W ich wyniku odkryto relikty drewnianej fazy funkcjonowania warowni, zidentyfikowano gotyckie partie murów oraz rozpoznano dokładny układ przestrzenny zamku w jego kolejnych fazach rozwojowych.
Rozpoznania architektonicznego dokonali Urszula Sibińska oraz Marek Wiśniewski. Badania potwierdziły wówczas średniowieczną metrykę zamku (XIV i 1 poł. XV w.) , jednakże z uwagi na ówczesny stan wiedzy archeologicznej, jak i przez nie uwzględnienie średniowiecznych dokumentów z XIV w., błędnie wydatowano powstanie murowanego zamku na 1 poł. XV w. Chronologię tą skorygowały badania historyczne Artura Roka i archeologiczne dr Janusza Pietrzaka (2007 r.) ustalając powstanie murowanego zamku na ok. poł. XIV w.

Początków Siewierza jako znacznej osady targowej należy doszukiwać się już w XI wieku. Do lat 70 tych XII wieku przynależność osady do ziemi krakowskiej jest potwierdzona źródłowo. W wieku XIII ziemia siewierska należała już do książąt opolskich. Z lat 1232 oraz 1234 pochodzą najstarsze wzmianki dotyczące miejscowego kasztelana. W 1276 r. Władysław, książę opolski lokował na prawie magdeburskim miasto Siewierz w dolinie rzeki Czarnej Przemszy. Po rozpadzie księstwa opolsko ? raciborskiego (1281 r.), kasztelania siewierska znalazła się w powstałym wówczas księstwie bytomskim. W 1289 r. pod Siewierzem ma miejsce bitwa koalicji wojsk kujawsko ? mazowieckich pod dowództwem księcia płockiego Bolesława II i Władysława Łokietka, z siłami wojsk śląskich Henryka IV Probusa, zakończona klęską tego ostatniego. Na przełomie XIII/XIV w. powstaje drewniana faza zamku w Siewierzu, związana być może z potrzebą budowy nowej siedziby kasztelana po lokacji miasta Siewierza.
Po śmierci Kazimierza II, księcia bytomskiego, jego księstwo weszło w fazę podziałów dokonywanych pomiędzy synów zmarłego księcia. Siewierz jako samodzielny książę objął Mieszko lub Jerzy. Pod koniec lat 20. XIV w. Siewierz wraz z księstwem bytomskim staje się lennem Czech. W 1333 r. ma miejsce rozbudowa drewnianego zamku (wzniesienie drewnianej zabudowy na dziedzińcu). Jednak prawdopodobnie już wówczas rozpoczęto wznoszenie niektórych partii gotyckiego zamku. W 1337 r. zamek wraz z księstwem siewierskim jest w posiadaniu księcia bytomskiego Władysława, który w tym samym roku sprzedał go księciu cieszyńskiemu Kazimierzowi. Wystawiony wówczas dokument jest pierwszą (znaną) wzmianką źródłową o zamku. Kazimierzowi cieszyńskiemu należy przypisać wzniesienie murowanego, gotyckiego zamku z murami obronnymi i cylindryczną wieżą ostatniej obrony.
W latach 1359 ? 1368 ziemia siewierska jest w posiadaniu Bolka II księcia świdnicko ? jaworskiego. Książę Bolko gościł wraz z dworem na zamku w Siewierzu w 1367 r. Wtedy powołano urząd starosty (jako zastępcy księcia), który utrzyma się do 1790 r. W 1372 r. zamek wraz z księstwem siewierskim wrócił w ręce książąt cieszyńskich. Było on jedną z ich siedzib. W 1372 r. przez wiele dni mieszkał w nim Przemysław Noszak. W 1443 r. wnuk Przemysława Noszaka ? Wacław I oprócz tytułu księcia cieszyńskiego, przyjął tytuł księcia siewierskiego. Mając kłopoty finansowe sprzedał w tym samym roku księstwo siewierskie biskupowi krakowskiemu, Zbigniewowi Oleśnickiemu.
W wystawionym akcie kupna ? sprzedaży Wacław przelał władzę książęcą nad księstwem siewierskim w ręce Oleśnickiego, co spowodowało, że kolejni biskupi krakowscy, panowali nad Siewierzem (do 1790 r.) jako świeccy książęta siewierscy. Odłączone wówczas od Czech Księstwo Siewierskie nie zostało włączone do Polski, lecz stało się samodzielnym organizmem państwowym z własnym wojskiem, szlachtą, skarbem, surowym prawem, i podatkami. Zamek stal się siedzibą i centrum administracyjnym władz Księstwa. Kolejni biskupi krakowscy ? książęta siewierscy położyli wiele starań aby uczynić zeń wygodną i bezpieczną rezydencję. Największe zasługi na tym polu odnieśli: Jan Konarski, Piotr Tomicki, Jan Latalski, Franciszek Krasiński. Władali oni Księstwem przez cały XVI wieku. W XVII wieku warownia zaczęła chylić się ku upadkowi, ale funkcjonowała cały czas do końca istnienia Księstwa Siewierskiego. Pod koniec XVII w. ma miejsce wielka i ostatnia rozbudowa zamku dokonana przez biskupa krakowskiego ? księcia siewierskiego, Jana Małachowskiego. W 1790 r. na mocy uchwał Sejmu Wielkiego Księstwo Siewierskie zostało włączone do Rzeczypospolitej jako odrębna część Województwa Krakowskiego.
Zamek przeszedł na skarb państwa. W 1795 r. zajęty przez Prusaków i zamieniony na manufakturę sukienniczą. Podczas wojen napoleońskich Księstwo Siewierskie zostało reaktywowane i przekazane marszałkowi Francji Jean Lannes?owi. Po klęsce Napoleona i Kongresie Wiedeńskim zamek wraz z dawnym Księstwem Siewierskim znalazł się pod panowaniem Rosji. Od tamtej pory zamek był systematycznie dewastowany. Proces ten próbowano zahamować dopiero w latach 50 tych i 70 tych XX wieku kiedy to doszło do zabezpieczenia zabytku. Kompleksowe prace konserwatorskie dokonano w latach 2007 ? 2010 r. zabezpieczając zamek w postaci trwalej ruiny.

Pierwotny zamek powstał na przełomie XIII/XIV w. Składał się on z niezidentyfikowanej bliżej drewnianej zabudowy otoczonej walem ziemnym i fosą. W następnej (uchwytnej archeologicznie) fazie rozbudowy która miała miejsce w 1333 r. (badania dendrochronologiczne) powstała kolejna drewniana zabudowa, w tym budynek stajni. Wtedy też mogły powstać pierwsze murowane elementy zamku (przynajmniej fundamenty części muru obwodowego). W połowie XIV w. (a nie jak do tej pory sądzono w XV w.) za panowania nad Siewierzem księcia cieszyńskiego Kazimierza (prace być może kontynuowano jeszcze w czasie rządów Bolka świdnickiego) pojawiły się murowane elementy założenia. W południowej części dziedzińca stanęła cylindryczna, kamienna wieża o średnicy około 9 m. Równocześnie poczęto wznosić mur obronny. Wjazd do założenia umieszczony został w południowej kurtynie. W połowie XV wieku został on zabudowany budynkiem bramnym. Za panowania biskupa krakowskiego ? księcia siewierskiego Jana Konarskiego, w 1518 r. zbudowaną nową wieżę bramną od strony północnej i wzniesiono dom mieszkalny posadowiony na wschód od wieży.
Renesansowej przebudowy zamku dokonano w latach 30. XVI w. za panowania biskupa krakowskiego ? księcia siewierskiego Piotra Tomickiego. Stary gotycki stołp został rozebrany celem pozyskania materiału budowlanego do wzniesienia południowego i zachodniego skrzydła zamku. Po tych pracach założenie otrzymało formę gotycko - renesansowej rezydencji. W 1575 roku biskup Franciszek Krasiński podjął inicjatywę wzmocnienia obronności rezydencji. Zbudowano nowy obwód murów a między murze zasypano ziemią. Dzięki temu powstał taras dla artylerii. Brama wjazdowa poprzedzona została wówczas dwukondygnacyjną basteją bramną o funkcji barbakanu. Ostateczny kształt zamek otrzymał po rozbudowie dokonanej przez biskupa krakowskiego ? księcia siewierskiego Jana Małachowskiego pod koniec XVII w. Forma ta w ruinie przetrwała do dnia dzisiejszego. Obecnie po pracach konserwatorskich zamek jest wyeksponowany w postaci trwałej ruiny.

Tekst: Artur Rok - Powiatowy Konserwator Zabytków (pow. będziński).