Lipia Góra

Historia

Dwór z poł. XIX w.

W latach 1696 ? 1728 wieś dzierżawiona była przez starostów Radomickich, którym przypisuje się przebudowę drewnianego dworu i posadzenie wokół drzew, z których okazały dąb rośnie do dzisiaj. W kolejnych latach folwarkiem zarządzali starostowie Łochoccy. Jan Łochocki był tu ostatnim polskim starostą, w 1772 roku utracił majątek na rzecz państwa pruskiego. Wieś znalazła się w zależności od powiatu ziemskiego w Kwidzynie i pozostał w niej do momentu odzyskania przez Polskę niepodległości.
Do 1880 roku dobra były własnością Karola Scholera, pod którego rządami powstał nowy majątek Birkenau ? dziś Suchownia. Stary dwór stojący nad Janką został rozebrany, a na jego fundamentach zbudowano nowy, murowany.
Kolejnymi właścicielami byli Neuman, Marwitz, Frost i Barnbeck, który zamieszkiwał tu aż do momentu wkroczenia wojsk radzieckich w czasie drugiej wojny światowej. W 1933 roku na polach Lipiej Góry w czasie wojskowych manewrów urządzono lotnisko wojskowe.
W 1945 roku majątek rozparcelowano, a dwór zasiedlono Polakami z ziem utraconych. Ich rodziny zamieszkują we wsi do dziś.
Od 1985 roku dwór jest własnością prywatną, został odrestaurowany i wraz z przyległym parkiem wpisany do rejestru zabytków.

Opis

Wieś sołecka nad rzeką Janka. Nazwa wsi pochodzi od jej lokalizacji w rozległych niegdyś lasach i związana jest zapewne z lipami w nich rosnącymi oraz pagórkowatym terenem. Dlatego zapewne również niemiecka nazwa brzmiała Lindenberg, Linde- lipa, Berg- góra. A może pierwotna nazwa niemiecka była pierwotna. Pamiętać tu należy, że w przeszłości lasy te były głównie liściaste i dopiero rabunkowa gospodarka leśna spowodowała ich przetrzebienie, a dla szybkiego uzupełnienia ubytków sprowadzoną sosnę i świerk, jako szybciej rosnące.
Nazwa polska przez większość część historii brzmiała Lipiogóra. Brak informacji o dacie powstania osady, lecz osadnictwo na tych terenach ma zapewne długą historie. Już w 1866r. Podczas poszukiwania margla natrafiono na 2 groby skrzynkowe, zawierające w sobie ok. 20 popielnic. W 1873r. Badania wykopaliskowe przeprowadzał dr Dewitz, który znalazł grób 2,5 x 0,5 m, a w nim 15 urn, w tym z ułamkami wyrobów z brązu i żelaza. Ponadto w zbiorach muzeum w Królewcu pod koniec XIX w. Znajdowały się 4 popielnice i 7 pokryw od urn oraz zausznice z brązu pochodzące z lipiogórskiego cmentarzyska. Także w niedalekiej Kornatce w trakcie prac archeologicznych pod autostradę, odkryto osadę sprzed 2000 lat.

Pierwsza pisemna informacja o wsi Lipia Góra pochodzi z XIV w. Kiedy to tereny wsi nabył Zakon Szpitalny Najświętszej Marii Panny domu niemieckiego z Jerozolimy tzw. Krzyżacy i byli ich właścicielami do 1466. Oni też osadzili wieś. Pomimo że Lipia Góra była wsią zakonną, to w spisie dziesięcin biskupa włocławskiego Jana Kropidły z 1402-1409., zobowiązana była do dziesięcin na rzecz biskupstwa.
W 1451 r. w opisie granic wójtostwa osieckiego wymieniono wieś Linde. Po pokoju Toruńskim (1466) ziemie te przeszły we władanie króla polskiego i podlegały starostwu osieckiemu. Wieś przez długie lata prawdopodobnie była nie zamieszkała lub też mieszkali w niej jedynie zagrodnicy pracujący na folwarku, gdyż jeszcze w 1534 r. nie wpływały dziesięciny do parafii w Barłożnie, do płacenia których zobowiązani byli gburzy. W 2 połowie XVI w. Osada była własnością królewską w powiecie nowskim, starostwie osieckim. Był w niej folwark o nie ustalonej powierzchni oraz młyn. Podczas wizytacji parafii w Barłożnie w 1598r. wieś Lipia Góra, była opuszczona, a jej ziemia dzierżawiona. Lipia Góra miała też prawdopodobnie kościół filialny należący do Barłożna.
Brak jednak informacji kiedy został wybudowany i jak wyglądał. Fakt jego istnienia potwierdza adnotacja proboszcza ks. Pawła Choińskiego, sporządzona w 1651 roku. Tak zapisano tą informacje w ,,Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego...? Plebania barłoska jest na 4 włókach i drugie 4 włóki do tego kościoła są fundowane w Lipiogórze i dalej: Roku 1746 kan. Kliński, archidiakon pomorski, z okazji wizytacji kościoła barłoskiego, począł wypytywać się starych i wiarygodnych ludzi, co by o tym wiedzieli, którzy mu wszyscy zeznali, jako w rzeczy samej istniał kościół w Lipiogórze i był filią Barłożna, ale teraz włóki przepadły, a po kościele ani znaku nie pozostało, nawet cmentarza nie zachowano. Jednak w ,,Zarysie historyczno-statycznym diecezji chełmińskiej? z 1928 r. o kościele możemy przeczytać, że istniał jedynie w tradycji lokalnej. Choć nie wyklucza się, że mógł istnieć pomiędzy latami 1400-1534. W 1664 r. lustrator królewski opisując folwark Lipia Góra, wymienia w nim dwór w którym izba stara z sienią.
Przy tym budynku starym przybudowana jest izba z kownatą, tamże mielcuch pusty. W folwarku była stodoła o trzech klepiskach, gorzelnia, karczma i młyn. Mieszkał tu także jeden ogrodnik. Karczma i młyn były jednak spustoszone i nie zasiedlone. Brak informacji o stanie gorzelni, ale należy sądzić, że była czynna, gdyż gorzelnictwo było bardzo intratnym zajęciem. Funkcjonowanie gorzelni potwierdzałby rodzaj zasiewów na folwarku. W 1682 r. we wsi było już dwóch ogrodników, działał młyn z 2 małymi kołami i funkcjonowała karczma. W 1682 r. we wsi było już dwóch ogrodników, działał młyn z 2 małymi kołami i funkcjonowała karczma. Lipia Góra, podobnie jak inne wsie królewskie w starostwie osieckim, dzierżawiona była przez starostów.
Starostom Radomickim właśnie przypisuje się przebudowę drewnianego dworu, oraz posadzenie wokół niego kolejnych drzew, z których okazały dąb rośnie do dziś. Jan Łochowski, ostatni polski starosta, utracił majątek na rzecz państwa pruskiego w 1772 r. Wieś znalazła się w administracyjnej zależności od powiatu ziemskiego i jednocześnie obwodu regencyjnego w Kwidzynie. Zależność ta pozostała do odzyskania niepodległości przez Polskę. Tadeusz Chamier-Ciemiński w swej w swej pracy podaje, że w 1781 r. w Lipiej Górze mieszkały 182 osoby, w tym 19 niekatolików. Jednak w maju 1804 r. liczba katolików podawana przez ówczesnego proboszcza ks. Jana Guzińskiego w cytowanym wcześniej spisie, wynosiła tylko 125 osób. Czy więc wcześniejsza liczba jest zawyżona, czy też z nieznanych powodów nastąpił gwałtowny spadek ilości mieszkańców wsi. A może informacja dotyczy tylko wsi, a nie folwarku lub też część mieszkańców zmieniła wyznanie? W 1809 r. sołtysem w Lipiej Górze był luteranin Samuel Piotr Pelekow.
Brak jednak informacji, kto był wówczas właścicielem majątku. Gertruda Pierzynowska w swej książce ,,Dwory i dworki Kociewia i Kaszub? napisała, że około 1800 r. dokonano pierwszej parcelacji majątku Lipia Góra, przeznaczając 300ha dla sprowadzonych z Niemiec osadników. Jednak data parcelacji wydaje się być wątpliwa, gdyż pierwsze duże parcelacje przyprowadzono dopiero pod koniec XIX w., a i cytowany wyżej ,,Słownik geograficzny...? podaje, że jeszcze przed 1865 r. Lipia Góra miała obszar 865 ha. Parcelacja ta miała miejsce prawdopodobnie dopiero w 2 połowie XIX w., co potwierdza Otto Korthals pisząc, że po jej przeprowadzeniu majątek został sprzedany, co nastąpiło po 1880 r. W 1848 r. w Lipiej Górze mieszkało 191 katolików i nie określona liczba ewangelików. W 1867 roku, wg ,,Schemattismus des Bisthums Culm? , wieś liczyła 262 katolików. Jednak już dwa lata później, w maju 1869 r. wieś, wg parafialnej statystyki sporządzonej przez proboszcza Ruchniewicza liczyła tylko 238 katolików, a wg I. Pawłowskiej w 1868 r. 254 katolików i 46 ewangelistów. We wsi istniała szkoła, do której uczęszczały również dzieci z Kierwałdu.
Brak jednak informacji, kiedy szkoła powstała. W 1873 r., we wsi mieszkało już tylko 221 katolików. Jest to kolejna wieś parafii, w której w tym czasie maleje ilość mieszkańców. Należy tu dodać, że proboszcz Kościemski w statystyce parafialnej, niemiecką nazwę Lindenberg po raz pierwszy użył dopiero w 1873 r., wcześniej cały cały czas nazywając wieś Lipiogóra. W Lipiej Górze istniał Urząd Stanu Cywilnego, którego księgi zaprowadzone w 1874 roku zachowały się w Archiwum Państwowym w Gdańsku.
Do 1880 r. dobra były własnością Karla Scholera. Lipia Góra wraz z nowym wybudowanym majątkiem Birkenau (Brzezinka) dziś Suchownia, zajmowała trudny do jednoznacznego obszar. W Lipiej Górze mieszkało wówczas 241 katolików i 45 ewangelików, było 51 budynków i 23 dymy. Wszyscy jednak podobnie opisują majątek, w którym była gorzelnia parowa, hodowla chmielu i malw, cegielnia, staw na rzece Jance spiętrzający wodę do młyna o 3 kołach. Prowadzono tucz świń, uprawiano żyto i owies oraz ziemniaki. Wiadomo na pewno, że w XIX w. Rozebrano stary dwór stojący nad rzeką Janką, a na jego kamiennych fundamentach wzniesiono nowy murowany, zakładając park, którego część istnieje do dziś. Wzdłuż drogi do dworu powstała aleja lipowa.

tekst Mariusz Dolhan 2011