Malbork

Historia

Zamek w Malborku jest jednym z najwybitniejszych przykładów europejskiej, średniowiecznej architektury obronnej i rezydencjonalnej. Jest również przykładem zabytku, w strukturze którego uwidacznia się rozwój myśli konserwatorskiej od początku XIX wieku po czasy współczesne.
Rozległe założenie składające się z trzech członów posadowione na planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach około 600 m X 240/250 m położone jest na prawym, wschodnim brzegu Nogatu. Trzy człony założenia to: Zamek Wysoki, Zamek Średni z Pałacem Wielkich Mistrzów oraz przedzamcze, czyli Zamek Niski.
Na południe od założenia zamkowego znajduje się miasto lokowane w IV ćwierci XIII wieku. Obecna forma założenia jest wynikiem wieloetapowych przekształceń, które miały miejsce jeszcze w XVII i XVIII wieku, kiedy modernizowano urządzenia obronne.

Zamek poczęto wznosić na niewielkim nadrzecznym wzniesieniu na początku IV ćwierci XIII wieku a inicjatorem budowy był ówczesny mistrz krajowy Teodoryk Gatirslebe i komtur dzierzgoński Hermann von Schonenberg. Budowla zwana później Zamkiem Wysokim miała plan prostokątny o wymiarach 51,6 m X 60,7 m. Pierwotne założenie składało się z trzech lub czterech budynków, nierównej wysokości i skupionych wokół wewnętrznego dziedzińca.
Do 1280 roku powstał pierwsze, północne, ceglane skrzydło. Na piętrze znajdowała się kaplica i przylegająca do niej niewielka kancelaria oraz kapitularz i refektarz. W zachodniej części przyziemia znajdował się przejazd bramny. Jego ukośne położenie względem bryły budynku jest tłumaczone czynnikami topograficznymi i komunikacyjnymi. Później powstały dwa dwukondygnacyjne skrzydła zachodnie i południowe.
Około 1300 roku dziedziniec wewnętrzny otoczony był od zachodu i północy dwukondygnacyjnymi krużgankami pełniącymi funkcje komunikacyjne. Wówczas do zachodniego narożnika wybudowano ukośnie ustawiony względem zamku, wysunięty ok. 40 m poza założenie dansker. Pierwszy etap budowy zamku zakończony został pod koniec XIII wieku wraz z wybudowaniem murowanego skrzydła wschodniego na miejscu wcześniejszego, niezidentyfikowanego budynku. Zamek otoczony był parchamem oraz fosą. W tym okresie od północy funkcjonowało przedzamcze o charakterze mieszkalno-gospodarczym, na miejscu którego w okresie późniejszym zbudowano Zamek Średni.
Przedzamcze posadowione było na planie czworokąta o wymiarze boku około 100 m. W latach 1295-1300 powstały mury obwodowe oraz dwa wolno stojące budynki przy kurtynie wschodniej oraz zachodniej. Brama wjazdowa znajdowała się w kurtynie północnej. Pod koniec XIII wieku powstał również trzeci budynek przedzamcza dający początek Zamkowi Niskiemu. W tej fazie miał on plan prostokąta o bokach 140 m X 270 m i pełnił funkcję zaplecza gospodarczo-magazynowego.
W latach 130-1320 przy kurtynie wschodniej powstała remiza taborowa ? tzw. karwan i monumentalny, czterokondygnacyjny spichlerz nad Nogatem związany z portem. W roku 1327 przedzamcze otoczone było murowanymi fortyfikacjami oraz fosą. Od zachodu w pobliżu fosy Zamku Średniego wzniesiono bramę św. Wawrzyńca, na której osi od wschodu znajdował się główny wjazd do założenia flankowany przez dwie baszty ? Podskarbiego i Wójtowską.
W fortyfikacjach przedzamcza umieszczono wiele baszt, wśród których wyróżniały się: Wieża Maślankowa, pełniąca funkcję więzienia i Zegarowa z chronometrem z początku XIV wieku. Następnie, w pierwszej połowie XIV wieku powstały kolejne zabudowania wewnątrz założenia: budynek mieszkalny służby długości około 142 m, infirmeria, browar, piekarnia, mielcuch, słodownia, kuchnia, kościół św. Wawrzyńca w krańcu południowym.
Wzdłuż kurtyny północnej wzniesiono stajnie. Wewnątrz majdanu zbudowano kuźnie, ludwisarnię, magazyny drewna i kul, w centrum umieszczono niewielki zbiornik wodny. Tak uposażone założenie stało się dla całego państwa krzyżackiego centrum produkcji zbrojeniowej. W roku 1309 przeniesiono główną siedzibę Wielkiego Mistrza z Wenecji do Malborka co wiązało się z zapoczątkowaniem kolejnych inwestycji w obrębie założenia.
W latach 1310-1312 przebudowano Wielki Kapitularz w skrzydle północnym i wprowadzono doń sklepienia palmowe. W latach 1331-1344 zbudowano nowy kościół zamkowy o długości 38 m i wysokości 14,4 m. Inicjatorem jego budowy był Luther z Brunszwiku i Ludolf Konig von Weizau. Trójbocznie zamknięte prezbiterium zostało w środkowym przęśle udekorowane wielką, ośmiometrową figurą Najświętszej Marii Panny ? symbolem Zakonu oraz jego głównej siedziby. Figura została barbarzyńsko zniszczona w 1945 roku służąc za cel podczas ćwiczeń artylerii rosyjskiej. W pobliżu kościoła zbudowano też kaplicę św. Anny jako miejsce pochówków mistrzów zakonnych oraz wieżę-dzwonnicę mającą 66 m wysokości.
Oba obiektu kościół oraz kaplica otrzymało wspaniały wystrój rzeźbiarki oraz malarski, z których na wyróżnienie zasługuje m.in. tzw. Złota Brama z około 1280-1300 roku. Wschodnie międzymurze przeznaczono na cmentarz dla rycerzy. Przed połową XIV wieku Zamek Wysoki stał się regularnym, czworobocznym założeniem z wewnętrznym dziedzińcem otoczony z trzech stron dwukondygnacyjnymi krużgankami oraz od południa trójkondygnacyjnymi. Skrzydło północne pomieściło kapitularz oraz kaplicę, zachodnie izby mieszkalne komtura domowego oraz skarbnika, wschodnie dormitorium.
W skrzydle południowym w niższych kondygnacjach mieściły się magazyny, powyżej zaś dwie sypialnie oraz w trzeciej kondygnacji refektarz i w narożniku tzw. Herrenstube. Na poddaszu, podobnie jak w większości zamków krzyżackich mieściły się spichlerze. W zwieńczeniu elewacji znajdował się ganek obronny. W latach 1318-1324 w obrębie Zamku Średniego miały miejsce następujące zmiany.
Przy kurtynie zachodniej powstał Wielki Refektarz ze sklepieniem palmowym. Obok niego zbudowano pierwszą rezydencję Wielkich Mistrzów połączoną z ich prywatną kaplicą p.w. św. Katarzyny. Posadowiona była na planie wydłużonego prostokąta, i stykała się krótszym, zachodnim bokiem z murem obronnym. Zbudowano nowe skrzydło wschodnie gdzie umieszczono sale dla gości oraz niewielki kościół św. Bartłomieja, w skrzydle północnym izby mieszkalne wielkiego komtura a od wschodu infirmerię czyli szpital zamkowy.
Prace te przybiegające na lata 1324-1330 inicjowane były przez ówczesnego mistrza Wernera von Orselna. W rezultacie powstała obrzeżna, trójskrzydłowa zabudowa wokół trapezoidalnego dziedzińca, otwartego od strony Zamku Wysokiego. W latach 1382-1390 miała miejsce rozbudowa rezydencji Wielkich Mistrzów zainicjowana przez Konrada Zollnera von Rothensteina. Wzniesiono wówczas czterokondygnacyjną wieżę mieszkalną tzw. donżon z elewacjami o bogatym wystroju architektonicznym. Na najwyższej kondygnacji umieszczono refektarze ? Zimowy i Letni, nakryte sklepieniami gwiaździstymi na środkowym filarach. W roku 1393 dokończono prace nad wystrojem elewacji pod kierunkiem budowniczego Mikołaja Fellensteina. W roku 1400 sale recepcyjne i mieszkalne pokryto malowidłami o motywach heraldycznych, figuralnych i roślinnych.
Dekoracje wykonano pod kierunkiem mistrzów Jana i Piotra. Wystrój elewacji złożony jest z: głębokich wnęk okiennych zamkniętych łukami odcinkowymi, dekoracyjnych krenelaży i narożnych wykuszy na ozdobnych, kamiennych wspornikach. W latach 40 tych XIV wieku zbudowano mur obronny łączący Zamek Średni z Wysokim z wejściem od południa w formie kładki nad fosą oraz basztą pełniącą rolę furty. W roku 1330 wybudowano zachodnią, narożną wieżę zwaną Wróblą (Sperlingturm) oraz Bramę Szewską.
Ta ostatnia prowadziła z miasta do przeprawy mostowej wybudowanej staraniem Dietricha von Altenburga w 1335 roku. Po drodze mijało się międzymurze zachodnie oraz kolejną bramę ? św. Mikołaja. Drewniana przeprawa była strzeżona od strony zamku przez dwie wieże tzw. Wodnej Bramy a od strony Żuław najprawdopodobniej przez ufortyfikowany przyczółek. W latach 1351-1383 organizm miejski została włączony w system obwarowań. W latach 1411-1413, po wielkiej wojnie Krzyżacy zaczęli wznosić dodatkowe, ziemne obwarowania Zamku Niskiego od strony północnej i wschodniej ? tzw. wał Plauena od panującego wówczas mistrza.
Około 1418 roku z inicjatywy Michała Kuchmeistra powstał zespół Nowej Bramy zwanej również ?Na Piaski?. Nowa brama zapewniała wjazd na przedzamcze od południowej strony nowych obwarowań. Jej projektantem był Mikołaj Fellenstein. Tuż obok dwuwieżowej bramy umieszczono basteję tzw. ?Babę?. W latach 1441-1448 odbyła się modernizacja obwarowań Plauena polegająca na dodaniu pięciu półkolistych bastej i ceglanego muru oporowego.

W roku 1457 zamek została przejęty przez Polskę i zaczął pełnić funkcję siedziby starostwa i rezydencji królewskiej. W kurach zamku umieszczono jeden z największych arsenałów Rzeczpospolitej. Przedzamcze pełniło funkcje gospodarcze tzw. ekonomii Malborskiej. Do drugiej połowy XVII wieku w zamku nie dokonywano większych przekształceń. W latach 1627-1629 z inicjatywy wojsk szwedzkich zamek uzyskał pierścień zewnętrznych fortyfikacji ziemnych zaopatrzonych w bastiony i szańce. W roku 1644 pożar strawił dachu Zamku Wysokiego.
W latach późniejszych odbudowa ograniczyła się tylko do części skrzydeł. W połowie XVII wieku zespół została przejęty przez zakon jezuitów, którzy wykorzystali jedynie część pomieszczeń na własne potrzeby stawiając nowy budynek klasztorny na terenie fosy między Zamkiem Średnim a Wysokim. Najprawdopodobniej w tym czasie elewacje i krużganki Zamku Wysokiego uzyskały formy barokowe. W latach potopu szwedzkiego doszło do rozbudowy obwarowań bastionowych. W latach późniejszych dokonywano prac remontowo-naprawczych.
W roku 1691 Pałac Wielkich Mistrzów została nakryty nowym dachem. Prace te przeciągnęły się aż do XVIII wieku. Po I rozbiorze Polski Malbork znalazł się na terytorium Prus. W roku 1772 zespół została zajęty na koszary wojskowe. W latach 1785-1786 Pałac Wielkich Mistrzów został adoptowany na mieszkania. W latach 1801-1804 doszło do przekształcenia Zamku Wysokiego na wojskowy magazyn zbożowy.
W tym celu przebudowano wnętrza, wybito cztery nowe poziomy okien, elewacje pokryto tynkiem a dachy znacznie obniżono. Magazyn zbożowy funkcjonowała w Zamku Wysokim do 1871 roku. Władze pruskie rozważały rozbiórkę całego kompleksu zamkowego i z pozyskanego materiału budowę nowych koszar. Tak się jednak nie stało. Pod koniec XVIII wieku zabytek stał się punktem silnego zainteresowania pruskich środowisk patriotycznych.
W roku 1794 ukazała się pierwsza publikacja naukowa wydana przez architekta Friedricha Gillego zawierająca rysunki warowni. Pięć lat później ukazała się uzupełniona wersja tego wydawnictwa, zawierająca dodatkowo zmodyfikowane ilustracje i dodatkowe pomiary. Zabytkiem zajmowali się również w tym czasie rysownik Martin Friedrich Rabe oraz rytownik Johann Friedrich Frick. W roku 1803 w obronie zabytku wystąpił romantyczny poeta Max von Schenkendorf. W roku 1804 definitywnie zaprzestano rozbiórki zabytku za sprawą decyzji króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III.
W roku 1815 podjęto prace restauratorskie i budowlane. Pracami w tym czasie kierowali Johann Konrad Contenoble z Magdeburga, następnie Karol August Gersdorff z Malborka (zm. 1850). W pracach brał udział również Karol Fryderyk Schinkel. W I połowie XIX wieku prace prowadzone były głównie w obszarze Zamku Średniego. Skrzydło północne i Pałac Wielkich Mistrzów poddano nie zawsze wiarygodnej rekonstrukcji.
Po połowie XIX wieku kierownikiem prac został Ferdynand von Quast. Po 1885 przystąpiono do prac związanych z adaptacją fortyfikacji i otoczenia Zamku Niskiego na potrzeby planowanej twierdzy malborskiej. Pracami kierował inż. Gayl. W roku 1857 skrajem północnego przedzamcza przeprowadzono linię kolejową Berlin-Królewiec. Największy wpływ na formę zabytku wywarł Conrad Steinbrecht, który kierował pracami w latach 1882-1921. Dzięki niemu budowla doczekała się badań archeologiczno-architektonicznych oraz pełnej regotyzacji.
Odtworzono wówczas krużganki dziedzińca, sklepienia głównych sal, zabudowę otoczenia Zamku Wysokiego m.in. Wieżę Kleszą na międzymurzu, kościół zamkowy zyskał wimpergowe zwieńczenia. Forma rekonstruowanych fragmentów zespołu wynikała z nie zawsze wiarygodnych przesłanek. Od 1923 do 1945 pracami przy zabytku kierował Bernhard Schmid, który dokonał rekonstrukcji fortyfikacji zewnętrznych przedzamcza. Największe zniszczenia w trakcie II Wojny Światowej nastąpiły wiosną 1945 roku.
W latach 1947-1950 zamek był prowizorycznie zabezpieczony. W 1959 roku wybuchł pożar, po których przystąpiono do dalszej odbudowy. W roku 1961 powstało muzeum zamkowe co dało impuls do intensyfikacji prac. Większość zniszczeń wojennych została zatarta. W latach 90 tych XX wieku zabezpieczono zagrożony zawaleniem Wielki Refektarz i przeprowadzono konserwację malowideł w Pałacu Wielkich Mistrzów. Prace budowlano-konserwatorskie prowadzono również w Zamku Niskich i przy fortyfikacjach.