Szczuczyn

Stan obecny

Ruiny, widać w zasadzie tylko fundamenty.

Historia

W dolinie rzeki Wissy , przed 1425 rokiem osiedlili się Szczukowie, herbu Grabie - bracia Marcin i Falisław, dworzanie księcia mazowieckiego Janusza I od którego ziemie otrzymali tytułem nadania. W roku 1436, bracia pozyskali na własność ziemie po obu brzegach Wissy przywilejem sprzedaży, który nadał im książę mazowiecki Władysław. Założyli na niej dwie wsie, Szczuki Marciny (Skaje) i Szczuki Falisławy (Barany). Później powstawały kolejne wsie m.in. na ziemiach dokupionych w 1437 roku.
Po 1450 roku rodzina podzieliła się na trzy gałęzie. Osiedlili się na Mazowszu, Rusi i Litwie. Od 1466 roku wieś Szczuki Litwa stała się wsią książęcą, później królewską. W roku 1652 wieś Szczuczyn Litwa, zwana też Księża Wieś i Szczuczyno, kupił Jan Ławski. Kolejnym właścicielem był jego syn Sebastian Ławski, który 10.03.1683 roku wieś Szczuki Litwa sprzedał dla Stanisława Antoniego Szczuki. Miasto Szczuczyn założone zostało w 1689 roku. Powstało na obszarze zamieszkałym już przez ród Szczuków i wykupionych w latach 1683 do1689 gruntach drobnoszlacheckich wsi: Szczuki Marciny, Szczuki Falisławy i Szczuki Litwa przez podkanclerza litewskiego Stanisława Antoniego Szczukę. Budowę Szczuczyna oraz zamku rozpoczął i prowadził w latach 1689-1691 architekt de Flenièrce. Do 1690 roku wykonał plany budowy zamku i zabudowań gospodarczych. W roku 1691 zakończył murowanie sklepień w piwnicach zamku i przystąpił do kopania fos. Szło to jednak za wolno dlatego w tym samym czasie, nieudolnego Flenièrce’a zwolniono. W latach1692-1715 roku kierownikiem prac budowlanych, jak: przebudowa zamku na pałac (rezydencja), został Józef II Fontana. Swoje prywatne miasto Stanisław Antoni Szczuka ulokował na planie pięciokąta od strugi Xiężanki (Księżanki) w kierunku południa, a budowę rozpoczął od usytuowania dużego rynku o bokach 155 x 130 m. Barokowe założenia miasta i zamku pierwotnie zostało rozplanowane na pięciobocznych obwarowaniach bastionowych fortyfikacji ziemnych, których wspólnym bokiem była linia strugi Księżanki. Od północno wschodniej strony Księżanki i dalej na północ i wschód, poza strumyki bez nazwy do rzeki Wissy rozciągały się tereny folwarku Szczuczyn-Gubernia. Na tym terenie, czyli po północnej stronie strugi Księżanki w latach1687 -1690 budowano zamek Szczuków. W 1692 roku Szczuczyn otrzymał prawa miejskie, magdeburskie (na wzór niemiecki) oraz herb ze złotą, ośmioramienną gwiazdą na białym polu. W połowie XIX w. miasto zmieniło charakter z handlowo-usługowego na rolniczy, a przez to samo zatraciło wrażliwość na wartości zabytkowych obiektów wcześniej doskonale rozwijającego się Szczuczyna. Następnie dorobek pokoleń nagle przerwał olbrzymi pożar w 1858 roku. Strawił prawie całą zabudowę centrum Po pożarze, powstały murowane, przeważnie parterowe budynki wokół dzisiejszych Placu Tysiąclecia, Krzywej, Senatorskiej, Kilińskiego, Kościelnej i Wąsoskiej. Katastrofalne w skutkach dalsze pożary, susza, klęski nieurodzaju, zniszczenia wojenne, choroby i brak kolei doprowadziły do dalszego upadku miasta. Spowodowało to, że od 01.03.1918 r. Niemcy przenieśli władze powiatu ze Szczuczyna do Grajewa, w którym do1873 r. car zbudował szereg murowanych budynków i kolej. Podczas kiedy burmistrzem Szczuczyna był Teodor Błoński 14.08.1919 r. reaktywowano powiat szczuczyński w Grajewie. Z powodu dalszego braku pewności, co do terminu powrotu powiatu oraz szacunku do szczuczyńskich tradycji, aż do 23.02.1948 roku utrzymywano nazwę: Powiat Szczuczyn z siedzibą w Grajewie. Jednak powiat do Szczuczyna już nie powrócił. ((Jarosław Bochyński 2025)

Opis

Z listu S. A. Szczuki do żony z dnia 22.06.1696 r. wynika, że pierwszą budową rezydencjalną w Szczuczynie był drewniany dwór usytuowany nad południowym brzegiem „dużego” stawu (dziś przy ul. Sienkiewicza, teren dawnego POM). Drewniany dwór spłonął w lutym 1701 roku.
Późniejszy obiekt usytuowany był 200 m na południe od wspomnianego stawu i drewnianego dworu, a cały teren nowego tzw. „zamczyska” razem z dworem, leżał po prawej stronie Gościńca Barańskiego (ul. Szczuki, w stronę Grajewa), wsi Barany, dotykał strugi Xiężanki (Księżanki) i po zabudowane place Nowego Miasta, stamtąd na północ aż do skrętu w prawo (rondo, Szczuki). Wały, którymi się „zamczysko” otaczało, wykraczały za drewniany dwór i staw (przy ul. Sienkiewicza) w kierunku ul Szczuki. Według źródeł archiwalnych fosa i szańce były ukończone już w 1691 roku . Obiekt jako zamek, nigdynie był ukończony. W latach 1705-1709, w/g planu Józefa Pioli, polski architekt Józef II Fontana przebudował zamek na pałac- rezydencję. Według archiwalnych dokumentów wiemy na pewno, że murowana rezydencja S.A. Szczuki, była zaplanowana, jako palazzo in fortezza. To modne i dwuznaczne włoskie określenie oznaczało, że był to budynek pałacowy, ale z otaczającymi go umocnieniami bastionowymi. Czyli był to pałac mający również cechy obronne w postaci fortyfikacji ziemnych, fos lub murów. Ponieważ tego typu mieszane budowle, jako zamek i reprezentatywny pałac ówczesna polska magnateria uwielbiała, to i magnata Szczukę było na taki luksus stać. Szczuczyńską rezydencję budowano tym razem na planie prostokąta z dwoma narożnymi alkierzami. Północny alkierz posiadał obszerne podpiwniczenie. Budowę pałacu Szczuków z cegły różno-rozmiarowej w tym 284 x 149 x 62 mm o bokach gabarytowych 23,5 m x 46 m, w surowym stanie i pod dachem zakończono w 1709 roku. Po śmierci Stanisława A. Szczuki w 1710 roku, wykańczanie pałacu kontynuowała jego żona. Szczuczyński pałac otrzymał bogaty wystrój części wnętrz dopiero w 1711 roku. Jako krótkotrwała rezydencja Szczuków prawdopodobnie „promieniowała bogactwem” barokowej fasady w kierunku Nowego Świata (ul. Kilińskiego). Wkrótce została obrabowana i spalona prze Szwedóe podczas bitew wojny północnej w 1712 roku. Choć dominacja szwedzka zakończyła się klęską w 1720 roku, to jednak pałac popadł w dalszą, głęboką ruinę, a w 1890 pozostał po nim tylko wał, kamienie, belki i piwnice. W coraz gorszym stanie ruiny trwały do 1914 roku. Materiały budowlane z pałacu rozebrali mieszczanie na budowę domów, a okoliczni chłopi na stawianie sobie chlewików. Pałacowych rozmiarów cegieł, do dziś, można dopatrzyć się w murach budynków miasta i w terenie. W miejscu zamku pozostała jedynie tzw „Szwedzka Górka”. Widać tu zachowane kamienne fundamenty z resztkami ceglanych ścian, dają bardzo wyraźny zarys pomieszczeń parteru pałacu Szczuków, który posiadał dwutraktowy układ wnętrz. (Jarosław Bochyński 2025)

Inne

Budynek główny.
Oficyna.
Wozownia.
Dom z oficyną.
Zespół dawnej poczty, / ul. Kilińskiego 59 / z 1824 r., nr rej.: 198 z 29.12.1964

Źródła :
e-grajewo.pl „Budynek pałacowy Szczuków” Stanisław Orłowski
Karta zabytku
zdjęcia z 2018 roku Stanisław Orłowski