Kamienna Stara

Stan obecny

W latach 80. XX wieku jeszcze istniał, choć częściowo rozebrany. Ostatnia jego fotkę znalazłem z 2001 roku. Dziś ??? (JB2025)

Historia

Dwór w kamiennej Starej powstał w połowie XVI w., w tym samym czasie, kiedy zakładano ciąg osadniczy zwany Długą Wsią. Osada dworska w Kamiennej Starej rozpoczynała ten ciąg od północy i stanowiła siedzibę leśnictwa nowodworskiego. Odtąd, aż do 1865 r. Kamienna Stara była własnością królewską, a później państwową. W połowie XVI w. olbrzymi kompleks leśny Puszczy Nowodworskiej poddawany był reorganizacji i przebudowie. Także w Kamiennej Starej urządzono siedzibę dworską według wzorca obowiązującego w domenie monarszej.
Dwór i folwark umieszczono z dala od wsi chłopskiej, w miejscu dobrze nawodnionym, wśród pól i łąk dworskich. Wykopano sadzawki i stawy otaczające założenie od wschodu i północy. Główny wjazd do siedziby poprowadzono od strony wschodniej, po grobli biegnącej przez dolinę rzeki Kamiennej. Przy grobli usytuowany był młyn. Po śmierci Zygmunta Augusta (w 1572 r.), który królewszczyzny podlaskie i grodzieńskie traktował jako swe prywatne majętności, leśnictwo nowodworskie dostało się w 1574 r. w dożywotnią dzierżawę Piotra Wiesiołowskiego z Białegostoku, który odtąd stale zamieszkiwał z rodziną w Kamiennej Starej. Tam też zmarła jego żona w 1591 r. Później Kamienna Stara byłą główną siedzibą ich syna, marszałka nadwornego Krzysztofa Wiesiołowskiego. We dworze koncentrowało się wówczas życie polityczne i kulturalne. Bywał w nim również Łukasz Górnicki, autor „Dworzanina polskiego”. W Kamiennej zmarła również w 1645 r. Aleksandra Wiesiołowska, wdowa po Krzysztofie. Zatem w latach 1574-1645 dwór ten był główną rezydencją Wiesiołowskich, toteż postarano się o nadanie mu odpowiedniej oprawy. Istniejący jeszcze w XIX w. siedemnastowieczny dwór posiadał inskrypcje „1619” i „1646” odnoszące się do dat prac budowlanych, ale pewnie w tym samym czasie prowadzono też prace nad przekształceniem kompozycji terenu. W 1650 r. w Kamiennej Starej funkcjonował „dom wielki” z alkierzem wysuniętym w stronę stawu, usytuowany przy wschodniej pierzei dziedzińca. Dalej w stronę stawu stały lamus, łaźnia i browar. Na zachód od „domu wielkiego” ustawiony był „dom nowy”, a od niego na zachód „prosty dom stary” i kuźnia. Po lewej stronie drogi z Grodna stały: budynek kuchenny, „dom urzędniczy”, świreń z sernikiem, stajnia, psiarnia, stajnia myśliwska, obora i stodoła, a dalej wozownia. Oprócz tego dziedzińca z licznymi zabudowaniami, znajdowały się tu inne zabudowania folwarczne (dom gumiennego, świronek, stodoła wielka, stajnie i piwnica). Ogród przy dworze zajmował 2 morgi i 15 prętów (prawie 1,5 ha), a za nim położony był sad o powierzchni 1 morgi i 15 prętów (około 1 ha). Wnętrza ogrodów zajęte były w dużej części przez uprawy użytkowe
Nie znana jest dalsza historia przekształceń układu tego założenia. W II połowie XVII w i w wieku XVIII zatraciło ono swój rezydencjonalny, magnacki charakter, jednak utrzymywać się tu musiał wprowadzony wcześniej układ przestrzenny. Do 1868 r. funkcjonował w Kamiennej Starej folwark ekonomii grodzieńskiej, lecz skolonizowanie w XVIII w. dawnego leśnictwa nowodworskiego sprawiło, że gospodarstwo tamtejsze stale traciło znaczenie. Ostatecznie w 1869 r. Kamienną Starą, jako „majątek instrukcyjny” sprzedano w ręce prywatne Mikołajowi Strzelnickiemu. Nie spowodowało to jednak większych zmian w układzie założenia. W II połowie XIX w. majątek przechodził z rąk do rąk. W 1886 r. jego właścicielem był Antoni Malarczyk, a w latach 1895-1916 jako dziedzic Kamiennej Starej wzmiankowany był Józef Drożdżewski.
Na przełomie XIX i XX w. zbudowano nowy, istniejący do dziś dwór. Ustawiono go nad skarpą, niedaleko jednej z sadzawek dworskich. Znacznemu uszczupleniu uległa zabudowa dworska, skupiona wokół dziedzińca przed dworem. Jeszcze przed 1914 r. zlikwidowano młyn na Kamiennej i duży staw. Ogrody dworskie nadal otoczone były przez sadzawki pełniące wcześniej funkcje parterów wodnych. Parcelacja gruntów należących do majątku spowodowała utratę ozdobnego dawniej charakteru siedziby dworskiej, której wygląd zbliżył się do wyglądu zagrody chłopskiej.
W okresie międzywojennym Kamienna Stara była własnością Maślanowskich. W 1944 r. liczące 55 ha gospodarstwo Maślanowskich zostało przeznaczone do parcelacji. W jej wyniku właścicielem założenia został Antoni Krzysztofik, który kontynuował przystosowywanie tej siedziby do potrzeb gospodarki chłopskiej. Przekształcenie dawnej siedziby dworskiej w zagrodę chłopską oraz trwający wiele lat proces usuwania elementów dawnej kompozycji doprowadziły do prawie całkowitego zniszczenia starego układu. Do lat 80. XX w. oprócz trzech budynków (części drewnianego dworu z przełomu XIX i XX w., murowanej stodoły i drewnianego spichlerza – dawnej serowarni) przetrwały jedynie ślady po dawnej kompozycji terenu – duża sadzawka za dworem, obniżenie po drugiej sadzawce, dwie drogi dojazdowe i skarpy od strony dawnego stawu na rzece. (JB2025)

Opis

Dwór drewniany z przełomu XIX i XX wieku, ustawiony nad skarpą, niedaleko jednej z sadzawek dworskich. (JB2025)

Park

W I połowie XVI wieku powstał tu kwaterowy ogród włoski, w okresach późniejszych kilkakrotnie przebudowywany. Parcelacja gruntów należących do majątku spowodowała utratę ozdobnego dawniej charakteru siedziby dworskiej, której wygląd zbliżył się do wyglądu zagrody chłopskiej. Do lat 80. XX wieku przetrwały jedynie ślady po dawnej kompozycji terenu – duża sadzawka za dworem, obniżenie po drugiej sadzawce, dwie drogi dojazdowe i skarpy od strony dawnego stawu na rzece. Zniszczenia doprowadziły do stanu, w którym nie są znane nawet granice założenia sprzed 1914 r., chociaż można przypuszczać, że jego powierzchnia wynosiła około 4,5 ha. Nie zachowała się stara roślinność, z wyjątkiem kilku drzew sadzonych przed 1939 r. oraz jednego kasztanowca z początku XIX w., rosnącego przy dworze i trzech topól z początku XIX w. lub starszych, rosnących nad sadzawką. Część terenu ogrodu zajmowały w latach 80. XX w. sady, a część pola uprawne, łąki i olsy. (Jarosław Bochyński 2025)

Inne

Stodoła i spichlerz.
http://www.ogrodowy.minigo.pl artykuł Ewy Bończak-Kucharczyk i Józefa Maroszka
Zdjęcie 2001 A. Pryszczewski