Choroszcz

Stan obecny

Muzeum Wnętrz Pałacowych.

Historia

Pałac z 2 poł. XVIII w.
Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z XV w. Od końca tego stulecia właścicielem majątku był Iwan Chodkiewicz, wojewoda kijiowski, następnie jego syn Aleksander. W 1506 r. nadał on Choroszcz z włością klasztorowi w Supraślu. Mnisi wznieśli tu cerkiew i otaczali opieką duszpasterską ludność wiary greckiej. W 1533 r. Choroszcz powróciła do Chodkiewiczów. Dzięki staraniom Aleksandra w 1507 r. Choroszcz otrzymała od króla Zygmunta I prawa miejskie z obowiązkiem dostarczania drużyny zbrojnej na wypadek wojny. Pod koniec XVI w. Choroszcz była miastem liczącym ok. 200 domów i 1200 mieszkańców. W 1587 r. Anna Chodkiewiczówna wniosła w posagu dobra choroskie Pawłowi Pacowi. Ich spadkobiercą był Mikołaj Stefan Pac, wojewoda trocki i przyszły biskup wileński, który sprowadził w 1654 r. do Choroszczy zakon dominikanów.
Dwór Chodkiewiczów, w którym mógł również rezydować biskup wileński Stefan Mikołaj Pac, znajdował się w okolicach rynku. Wiek XVII zapisał się tragicznie w historii kraju - wojny, epidemie i pożary nie ominęły Choroszczy. Pożar w 1683 r. doszczętnie zniszczył miasto - spłonęło 600 domów, klasztor, kościół i cerkiew. Pod koniec XVII w. Choroszcz była własnością generała Jerzego Wandalina Mniszcha, od którego w 1703 r. odkupił ją Stefan Mikołaj Branicki. Do upadku miasta przyczynił się kolejny pożar w 1707 r. W 1709 r. dobra przeszły na własność hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego. Hetman przez wiele lat z nakładem ogromnych kosztów budował letnią rezydencję. Niewielki pałacyk na wyspie otoczonej kanałami zbudowano w latach 1725-30, a w następnych latach założono park. Zespól pałacowy rozbudowano o oficyny i zaplecze gospodarcze. Jednak wkrótce pałac został rozebrany ze wzgl. na podmakanie gruntu. Drugi pałac na tym samym miejscu i wg tego samego projektu wybudowano w latach 1757-59. Obok budowanego z rozmachem zespołu Branicki ufundował murowany barokowy kościół z klasztorem dominikanów. Ufundował również szpital - przytułek i unicką cerkiew. Wtedy też zapewne powstał folwark dworski. Po śmierci hetmana dobra choroskie z majątkiem Rogowo otrzymała w dożywocie księżna Izabella Branicka. Do III rozbioru Choroszcz należała do powiatu grodzieńskiego w województwie trockim i stanowiła enklawę w województwie Podlaskim. Po III rozbiorze znalazła się w zaborze pruskim, a po pokoju w Tylży w 1807 r. weszła do zaboru rosyjskiego. Po śmierci księżnej Branickiej dobra nabyła rodzina Komarów, a część włączono do posiadłości Potockich, którzy wkrótce sprzedali je Tadeuszowi Mostowskiemu. W 1915 r. pałac został częściowo zniszczony przez pożar. Od 1929 r. użytkowany przez szpital dla nerwowo chorych popadał w coraz większą ruinę. W latach 30-tych XX w. część pałacu rozebrano. Zrekonstruowano go dopiero w latach 1961-1973, prace prowadzone były pod kierunkiem Stanisława Bukowskiego.

Opis

Pałac barokowy, tzw. "entre cour et jardin". Budynek piętrowy, wzniesiony na planie prostokąta. Elewacja frontowa siedmioosiowa, z płytkim trójosiowym ryzalitem frontowym zwieńczonym trójkątnie i środkowym ryzalitem o zaokrąglonych narożach od ogrodu, nakrytym krążynowym dachem. Elewacje o delikatnych podziałach ramowych z boniowanymi lizenami. W płycinach międzyokiennych znajdują się kamienne płaskorzeźbione dekoracje, a w elewacjach bocznych konsole z popiersiami. W tympanonie znajdują się późnobarokowe kartusze herbowe. Bogato wyposażone wnętrza pełniły funkcje reprezentacyjne. Pokoje gościnne rozmieszczono na piętrze i w oficynach. Pałac poprzedzony był niewielkim dziedzińcem i otoczony kanałem wodnym. Dwie pary oficyn ustawione po bokach dziedzińca przedniego znajdowały się poza wyspą pałacową. Wjazdu do rezydencji strzegła brama z parą kordegardy.

Park

Park z pocz. XVIII w. o pow. 25ha,.zakomponowany w 1725 r. zgodnie z regułami francuskiej sztuki ogrodowej. W latach 1748-56 trwały prace nad przekształceniem i powiększeniem ogrodu. Utworzono kanały i aleje widokowe. Prace do 1771 r. wyprowadziły rzeźbę ogrodową i mała architekturę, egzotyczną roślinność, labirynty i szpalery z zieleni. Efektowne osie widokowe, kanały i starannie dobrana roślinność dopełnione były rozmaitymi pawilonami i rzeźbami, również drewnianymi ptaków i puttów. Na zakończeniu alei ustawione były bramki i mostki nad kanałem. W parku zachował się częściowo dawny układ przestrzenny, obecnie są tu prowadzone prace porządkowe i konserwacyjne w celu przywrócenia założeniu dawnej świetności.

Inne

Oficyna, stajnia i kuźnia.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011