Wiązowna

Stan obecny

Własność prywatna. Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków nałożył na właścicieli Pałacu Nojmanów w Wiązownie sankcję finansową w wysokości 45 tys. zł. – Decyzja ta została podjęta w związku z niezrealizowaniem zaleceń wynikających z kontroli przeprowadzonej 16 września 2019 roku. „Niedotrzymanie tych zaleceń niesie ryzyko postępującej degradacji oraz utraty autentycznego wystroju obiektu – informuje wojewódzki konserwator zabytków.” Mazowiecki konserwator prowadzi procesy administracyjne mające na celu nakazanie posiadaczowi zabytku przeprowadzenia, w ściśle określonym terminie, prac konserwatorskich oraz działań budowlanych mających na celu zachowanie tego historycznego miejsca. W odpowiedzi na tę decyzję złożono odwołanie do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. ( JB - stan na 2023 rok)

Historia

Pałac wybudowano w 1787 roku na skarpie, być może na miejscu wcześniejszego dworu dla Marii Karoliny z Lubomirskich, księżnej Radziwiłłowej. W tamtych dniach księżna była rozwiedziona z Karolem Stanisławem Radziwiłłem. Wokół niego oraz w dolinie Mieni założono, równocześnie z budową, park krajobrazowy w stylu angielskim. Za czasów Lubomirskich pałac pełnił rolę letniego salonu, bywali w nim ludzie nauki i sztuki. Po śmierci księżnej w 1795 r. dobra wiązowskie odziedziczył jej siostrzeniec, Jan Alojzy Potocki, który trzy lata później sprzedał go za kwotę 150.000 talarów pruskich Josephowi Christianowi Heinrichowi von Maltzan, Freiherr zu Wartenberg und Penzlin. Nowy właściciel nie nacieszył się długo swoją posiadłością - umarł w 1805 r. Po nim pałac przeszedł na własność jego syna Georga Ferdinanda Friedricha von Maltzan, Reichsfreiherr zu Wartenberg und Penzlin. Przez kilka dni w maju 1809 roku podczas wojny polsko-austriackiej znajdowała się w nim kwatera Naczelnego Wodza Wojska Polskiego gen. Józefa ks. Poniatowskiego. W dniu 6 maja stąd wydał on odezwę do mieszkańców ówczesnej Galicji: „Do Polaków w zaborze austriackim: Polacy! Ziomkowie! My już dawniej zyskaliśmy niepodległość, jesteśmy Polakami, idźcie za naszym przykładem, niesiemy Wam hasło wolności i swobody. Przyłóżcie się do wielkiego wskrzeszenia ojczyzny!”
W 1817 roku von Maltzan sprzedał dobra wiązowskie Michałowi Rydeckiemu z Warszawy. Po Michale, gdy ten zmarł 28 sierpnia 1824 r., majątek został podzielony na jego sukcesorów. Nie radzili sobie oni z zarządzaniem, co doprowadziło do jego zadłużenia. Aby ratować sytuację, w 1825 r. wystawiono na licytację ruchomości: meble mahoniowe, lustra, obrazy, porcelanę i książki. Nie dało to większego efektu i w dwa lata później cały majątek wystawiono na sprzedaż. Jego nabywcą został Tadeusz Antoni hr. Mostowski, Minister Spraw Wewnętrznych i Policji Królestwa Polskiego. Po jego śmierci w 1842 r. majątek był dzierżawiony, a dwa lata później sprzedany Rozalii z Rozenthalów Kempner (i jej synom - Aleksandrowi i Edwardowi), wdowie po Jakubie Joachimie Kempnerze. Wraz z Rozalią współwłaścicielem majątku był Seweryn hr. Uruski, który otworzył 1 stycznia 1847 r. znaną mleczarnię na warszawskim Sewerynowie, gdzie oferował wyroby mleczarskie pochodzące z dóbr w Wiązownie. Od 1857 r. pałac wraz z całym majątkiem kilkakrotnie zmieniał właścicieli. W 1862 r. dobra ziemskie Wiązowna obejmowały obszar o powierzchni 372 włók, 22 mórg, 5 prętów tj. ok. 6262 ha. Do majątku przynależał pałac i zabudowania gospodarcze murowane z piwnicami oraz „park z wiekuistemi drzewami, ogród owocowy z oranżerią obmurowany”. W wyniku kolejnej licytacji za długi wobec Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego rezydencja w 1871 r. przechodzi w ręce Franciszka Jaroszyńskiego, a w 1880 roku dobra nabywają bracia Józef Jan i Karol Jan Szlenkierowie. W majątku urządzają letnisko. Sam pałac należał do Józefa, a sąsiednia willa do Karola. Kolejnym właścicielem budowli w 1905 r. został bankier urodzony w Częstochowie - Szymon Neuman. Dokonał on przebudowy pałacu w stylu eklektycznym i urządził w nim swoją letnią rezydencję. W tym czasie wybudowany został również nowy trójkondygnacyjny dom administracyjny dla rządcy i pracowników majątku. W budynku tym - po przebudowie - mieści sie obecnie Urząd Gminy Wiązowna. Szymon Neuman zmarł 30 marca 1927 r. w Warszawie. Został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie. Po jego śmierci Wiązowną zarządzała Flora, wdowa po Szymonie oraz ich syn Tadeusz.
W okresie międzywojennym stanowił malowniczą scenografię dla filmu Konrada Toma „Ułan Księcia Józefa" z 1937 roku, oraz w 1936 r. podczas robienia zdjęć do filmu Juliusza Gardana "Trędowata".

We wrześniu 1939 roku w opuszczonym przez właścicieli budynku w dniach 11-13 września znajdowało się dowództwo Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. Władysława Andersa. Brygady Kawalerii Nowogródzka, Wołyńska i Kresowa, wchodzące w skład Grupy, z rejonu Wiązowny przeprowadziły 13 września atak na oddziały niemieckie w kierunku Mińska Mazowieckiego i Kałuszyna z zadaniem odbicia tych miast. W latach 1942-44 w pałacu kwaterowali Niemcy. Od 1947 r. mieściła się tu szkoła rolnicza, od 1951 r. ośrodek szkoleniowy ZMP, a od 1956 r. - ośrodek kolonijny Urzędu Rady. W 1981 r. właścicielem pałacu został Urząd Gminy w Wiązownie, który urządził w nim ośrodek zdrowia, aptekę, przedszkole i filię szkoły podstawowej. 18 sierpnia 1983 roku pałac został wpisany do rejestru zabytków. W 1998 r. posiadłość odzyskali spadkobiercy Neumanów, którzy sprzedali go Polskiej Grupie INTERIM Sp. z o.o. Pałac obecnie nadal jest w rękach prywatnych, stoi opuszczony i popada w coraz większą ruinę. (Jarosław Bochyński 2024)

Opis

Budynek położony w obrębie starego , dużego parku krajobrazowego, niewiele już przypominającego pierwotne założenie. Elewacją frontową zwrócony na północny-wschód. Murowany. otynkowany.. Piętrowy pałac ma nieregularną ale harmonijną bryłę. W części środkowej elewacji frontowej umiejscowiony jest pozorny ryzalit opięty boniowanymi lizenami, które zwieńczone zostały trójkątnym frontonem z półkolistym okienkiem w tympanonie i poprzedzony czterofilarowym gankiem niosącym taras. W bocznej elewacji znajduje się podobny filarowy ganek. Dolna kondygnacja wraz z filarami ganków jest boniowana. Dach jest mansardowy, a ponad nim wyrastają liczne kominy, kryty blachą cynkowaną.(JB 2024)

Park

Park z XIX wieku o pow. 12,5 ha. Park został przebudowany na krajobrazowy w czasie przebudowy pałacu w 1905 roku. Widać w nim było pewne cechu eklektyczne – pozostały w nim fragmenty ogrodu barokowego, a w bezpośrednim sąsiedztwie pałacu przy tarasie urządzano partery kwiatowe. Na terenie parku znajdował się też sad. Park uległ znacznemu zniszczenie po II WŚ, Wybudowano w nim m.in. boiska baseny, powstały nowe zabudowania gospodarcze. Dziś w wielu fragmentach wygląda jak dziki busz. (JB 2024)

Inne

Źródła:
www.przegladotwocki.pl
https://iotwock.info
Ewidencja parku pod kierownictwem Hanny Chachulskiej
Karta zabytku 1983- Barbara Wońska
Zdjęcie 1981 Barbara Wrońska
Zdjęcie współczesne - fot. Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków