Iłża

Stan obecny

Obiekt udostępniony turystom (bilety po 15 zł w 2024 roku).

Historia

Pozostałości po średniowiecznym zamku biskupim wznoszą się na wzgórzu nad doliną rzeki Iłżanki na wschód od miasta. Prace badawcze i konserwatorskie rozpoczęte zostały już na początku XX wieku. Wznowiono je w latach 60 tych i w etapach trwają do dziś. Pierwsze dokumenty pisane potwierdzające istnienie obiektu pochodzą z XIII wieku. Zamek należał wtedy do biskupiej kasztelanii w Tarczku. Na przełomie XIII i XIV wieku okręg wokół osady uzyskał status samodzielnej kasztelanii majątkowej biskupów krakowskich. Z tego okresu pochodzi zachowana w formie grodziska stożkowatego obronna rezydencja biskupów, ulokowana w obrębie dzisiejszego starego miasta. Badania archeologiczne doprowadziły do odsłonięcia pozostałości po drewnianej wieży mieszkalnej na szczycie wzniesienia. Czas istnienia owej ufortyfikowanej rezydencji przypada na XIII wieku a jej kres należy upatrywać w najeździe Tatarów i Litwinów przypadające na II połowę lub koniec stulecia. Zniszczenia musiały być tak duże, że na początku XIV wieku biskup krakowski Jan Grot zainicjował budowę nowego, murowanego zamku na sąsiednim wzniesieniu. Nowe miasto zbudowano po przeciwnej stronie rzeki. O fundacji dowiadujemy się z pism Jana Długosza. Nowy zamek pełnił funkcje podobnie jak poprzedni gródek ufortyfikowanej siedziby biskupiej, ośrodka administracyjnego. W latach późniejszych poszczególni biskupi krakowscy prowadzili rozbudowy i modernizacji zamku. Byli to: Florian z Mokrska, Jan Konarski, Filip Padniewski, Marcin Szyszkowski. W roku 1655 zamek został poważnie zniszczony przez wojska szwedzkie. W latach późniejszych następnych zniszczeń dokonało wojsko Rakoczego. W roku 1670 rozpoczęto z inicjatywy biskupa Andrzeja Trzebickiego odbudowę zamku. W latach późniejszych prowadzono wielokrotnie remonty zamku. W roku 1782 Kajetan Sołtyk położył nowy dach.
Poważnych zniszczeń na zamku dokonano podczas walk z konfederatami barskimi. W 1789 roku Sejm Czteroletni postanowił przejąć dobra ziemskie biskupstwa krakowskiego i zamek przeszedł na własność państwa, w związku z czym wykonano ostatni inwentarz wskazujący, że zamek jest poważnie zrujnowany. W 1791 roku brama wschodnia została zniszczona przez pożar. Po rozbiorach zamek przeszedł na rzecz państwa austriackiego, które ulokowało w nim lazaret i urządzało zabawy dla ludności. Podczas jednej z nich na zamku wybuchł pożar, który zniszczył pozostałości zabudowy i ruchomości w tym portrety biskupów. Ostatni lokator opuścił zamek w 1812 roku, a ruiny zaczęto rozbierać na materiał budowlany. Zbudowano z nich m.in. karczmę i fabrykę fajansu Sunderlanda.
Pod koniec XIX wieku w celu ochrony pozostałości zamku teren zakupił Tadeusz Lubomirski i przekazał Towarzystwu Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Pomimo tego okoliczna ludność nadal korzystała z zamku jak z rezerwuaru materiału budowlanego.
W latach 1901–1902 został zniszczony gotycki portal w wieży. Pierwsze prace restauracyjne przeprowadził w 1910 Oskar Sosnowski. W czasie I wojny światowej ruiny uległy dalszej destrukcji. Kolejne uszkodzenia zamku nastąpiły w czasie wojny w latach 1939–1945. Między innymi w 1939 w stołp uderzył niemiecki pocisk artyleryjski. Do końca lat 70. XX wieku przeprowadzono częściową konserwację ruin, której autorem był Stanisław Medeksza. Zamek pozostał w stanie zabezpieczonej, udostępnionej do zwiedzania ruiny. Na wieży umieszczono ochronny dach w kształcie przeźroczystego parasola, który do dziś zabezpiecza budowlę przed opadami atmosferycznymi. Po latach zaniedbań, niszczenia oraz braku całościowych działań ochronnych, w 2021 roku ruina zamku górnego przeszła pierwszy etap kompleksowych prac konserwatorskich. Prace te doprowadziły do częściowego zabezpieczenia obiektu, odtworzenia m.in. bryły zamkowej, przywrócenia pierwotnego – historycznego ciągu komunikacyjnego. Obiekt prawie w całości został udostępniony turystom (Jarosław Bochyński 2024)

Opis

Zamek został posadowiony na wzgórzu zamieszkanym już od IX wieku. W pierwszym etapie budowy zamku powstała kamienna, cylindryczna wieża oraz część murów obwodowych z bramą od zachodu. Datowanie tej fazy budowy nie jest stałe. Część badaczy uważa, że przypadało na koniec XIII wieku, część powtarza za Janem Długoszem lata 1326-47 i budowę wiąże z okresem rządów biskupa Grota. Kolejne rozbudowy i modernizacje doprowadziły do powstania dwuczłonowego założenia, na które składał się zamek górny położony na planie zbliżonym do trójkąta oraz podzamcze usytuowane od północy. W XV wieku został przebudowany wjazd do zamku. Został on wzmocniony oszkarpowaną wieżą i poprzedzony mostem wspartym na kamiennych filarach. Na I połowę XVI wieku przypada przebudowa zamku w renesansową rezydencję. W tym czasie wzniesiono większość budowli przylegających do murów obwodowych i tworzących w swym obrębie wewnętrzny dziedziniec. Podzamcze zostało otoczone fortyfikacjami bastejowymi. Ostatni etap przekształceń średniowiecznego zamku przypada na początek XVII wieku. Wzmocniono wtedy fortyfikacje w rejonie podzamcza oraz zbudowano bramę wschodnią w formie beluardu.

Park

Park na wzgórzu zamkowym.