Nowy Wiśnicz

Historia

Zamek posadowiony jest na północnym skraju cypla wcinającego się w dolinę rzeczki Leksandrówki. Pierwsze rozpoznania przeprowadził już w połowie XIX wieku W. Łuszczkiewicz. Na lata między wojenne przypadły badania archeologiczne i pomiary A. Szyszko-Bohusza. W latach 50 tych XX wieku szczegółowa inwentaryzacja zabytku została przeprowadzona przez zespół pod kierunkiem A. Majewskiego. Na lata 70 te XX wieku przypadły badania architektoniczno-archeologiczne PKZ Kraków. Efektem tych prac stała się publikacja E. Dworaczyńskiego i W. Niewaldy.
Geneza zamku jest związana z rodziną Kmitów herbu Szreniawa, którzy w połowie XIV wieku zaczęli tworzyć w okolicy klucz posiadłości ziemskich. Pierwotnie zamek posiadał więc funkcję obronnej posiadłości rodziny miejscowych posiadaczy. Fundatorem zamku był najprawdopodobniej Jan Kmita sprawujący w latach 70 tych XIV wieku urzędy starosty sieradzkiego, ruskiego, krakowskiego. Hipoteza jakoby Kmitowie przejęli wcześniej funkcjonujący w tym miejscu zamek nie jest potwierdzona naukowo. Pierwsze dokumenty odnotowujące castrum w Wiśniczu pochodzą z lat 1396-1397 i są to rachunki żup bocheńskich. Następnie zamek w dokumentach pojawia się w roku 1419, 1441 oraz 1443, w którym dowiadujemy się o miejscowym kapelanie. Kmitowie pozostawali właścicielami miejscowego majątku aż do śmierci Piotra- wojewody krakowskiego (1536-1553). W roku 1554 zamek przeszedł w posiadanie Barzów, potem Stadnickich. W roku 1593 dobra wiśnickie zakupił Sebastian Lubomirski, który zdobył również u cesarza Rudolfa II tytuł ?hrabiego na Wiśniczu?. Na lata 11615-1621 przypadła przebudowa zamku podjęta przez syna Sebastiana Lubomirskiego Stanisława. Przebudowa objęła również wzmocnienie rezydencji poprzez wybudowanie fortyfikacji bastionowych. Projekt całości przebudowy stworzył Maciej Trapola. Stanisław Lubomirski był również fundatorem obronnego klasztoru karmelitów bosych powstałego w sąsiedztwie zamku na południowym-wschodzie. Pomimo faktu doskonałej na tle innych warowni polskich obronności zamek wiśnicki nie oparł się najazdowi szwedzkiemu w XVII wieku. Silnie zniszczony i ograbiony pomimo starań kolejnych dziedziców nie podniósł się już z zagłady jaką przyniósł potop. Lubomirscy władali majątkiem do połowy XVIII wieku potem przeszedł on w posiadanie Sanguszków, Potockich, Zamoyskich. Po pożarze w 1831 roku zamek został opuszczony i zaczął popadać w ruinę. Ocalenie przyniosło zabytkowi Zjednoczenie Rodowe Lubomirskich, które odkupiło budowlę w 1901 roku. W roku 1928 prace restauracyjne zostały przejęte przez A. Szyszko-Bohusza. Po zakończeniu II Wojny Światowej, w roku 1949 zostały podjęte kompleksowe prace konserwatorskie prowadzone pod kierunkiem A. Majewskiego.
Zamek powstawał w kilku fazach. Najwcześniejsze relikty są rozpoznane najsłabiej w wyniku silnych przekształceń budowli. Pierwotnie siedziba Kmitów posadowiona była na planie prostokąta o bokach 30/50 m i składała się z obwodu murów obronnych oraz wieży narożnej na planie czworoboku na południowym-wschodzie. Założenie wzniesione było z miejscowego piaskowca. Reszta zabudowy była drewniana. Od południowego-wschodu zamek broniony był przez fosę, wzmocnioną od zewnątrz wałem, od północy częstokołem, łączącym półkolem oba krańce wału. Około 1500 roku założenie posiadało już cztery skrzydła pałacowe z dziedzińcem wewnętrznym oraz trzema basztami narożnymi. Ziemne i murowane fortyfikacje zostały wzmocnione dwiema budowlami bramnymi na obu krańcach wału. Po 1516 roku najwybitniejszy z rodu Piotr Kmita podjął się generalnej przebudowy rezydencji w stylu renesansowym. Całość założenia została podwyższona o jedną kondygnację natomiast to skrzydła południowego został dobudowany obszerny budynek gospodarczy tzw. Kmitówka. System obronny zamku został zmodernizowany. Zachodnia budowla bramna przekształcona została w basteję ze strzelnicami oraz stanowiskami dla dział. Północna krawędź dziedzińca gospodarczego została wzmocniona potężną kurtyną. Północno-zachodni narożnik założenia zyskał przysadzistą basteję artyleryjską, zastąpioną wkrótce przez tzw. basztę Bony. Przed północnym budynkiem bramnym powstał bastion z uszami, wzmacniający dojazd do zamku jak i całe założenie. Ostatecznie przekształcenie nastąpiło w latach 1615-1621, kiedy to Stanisław Lubomirski otoczył założenie fortyfikacjami bastionowymi na planie pięcioboku. Inwestycja ta uczyniła z Wiśnicza jedną z najpotężniejszych twierdz ówczesnej Polski. Obecnie dobiegają końca prace konserwatorskie w zabytku należącym znów do Lubomirskich.

Inne

Fortyfikacje bastionowe.