Biała Podlaska

Stan obecny

W lipcu 2020 zakończyła się kompleksowa renowacja rezydencji – m.in. odtworzono umocnienia obwarowań, wybudowano bramę koszarską i drewniany most, usunięto niektóre drzewa rosnące na umocnieniach, dokonano nasadzeń roślin ozdobnych i wyprowadzono ruch samochodów z otoczenia. Ponadto wyeksponowano zarys murów zamku w gruncie
W wieży wjazdowej, połączonej ćwierćkolistą szyją bramną z bramą wjazdową obecnie (2024) mieści się siedziba Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej. Ww północno-wschodniej oficynie mieści się Miejska Biblioteka Publiczna, w północno-zachodniej Zespół Szkół Muzycznych I i II stopnia im. Fryderyka Chopina oraz Biblioteka „Barwna”, zaś w oficynie zachodniej Ośrodek Edukacji i Rozrywki „Multicentrum”, Delegatura Lubelskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia, Powiatowa Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna oraz biura i wystawy czasowe Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej. (Jarosław Bochyński 2025)

Historia

Początki osadnictwa na terenie obecnego zamkowego parku sięgają X-XII wieku. Pod koniec XIV wieku istniała tu osada targowa położona w dolinie rzeki Krzny, znajdująca się w granicach Wielkiego księstwa Litewskiego. Pierwszym znanym właścicielem Białej był Mikołaj Nasuta. W jego czasach istniał drewniany gród otoczony palisadą. Znajdował się w okolicach płn. -zach. narożnika obecnego dziedzińca. Po śmierci namiestnika brzeskiego Jana, syna Mikołaja będącego ostatnim męskim potomkiem rodu osada staje się własnością Zebrzezińskich. W roku 1508 Biała przechodzi w posiadanie zięcia Jana Zabrzezińskiego, starosty brzeskiego Jerzego Ilinicza. W 1522 osada otrzymuje prawa miejskie. Po śmierci Jerzego w 1527 jedna część Białej przypada jego synowi Szczęsnemu, druga jego córce Hannie żonie Piotra Kiszki. Z 1536 roku pochodzi informacja o budowie murowanego dworu alkierzowego budowanego obok starszego drewnianego.
Pod koniec XVI wieku Biała trafia w ręce magnackiego rodu Radziwiłłów, książąt na Ołyce i Nieświeżu. Do rozbiorów Rzeczpospolitej jest nierozerwalnie związana z losami tej rodziny. Okres ten przyniósł rozwój miasta zwanego odtąd Białą Książęcą lub Białą Radziwiłłowską. W 2 połowie XVII wieku Radziwiłłowie nadali miastu prawa magdeburskie i herb, przedstawiający św. Michała stojącego na zabitym smoku i trzymającego w lewym ręku miecz a w prawym wagę.
W 1622 roku budowę dużego zespołu zamkowego rozpoczął książę Aleksander Ludwik Radziwiłł podpisując umowę na budowę zamku z muratorem lubelskim Pawłem Franciszkiem Murzynem (Negronim). Powstała wtedy trzykondygnacyjna budowla pałacowa na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 41 × 31 metrów z czterema pięciobocznymi wieżyczkami w narożach i loggią od frontu.
Około 1650 r. Aleksander Ludwik przekazał dobra bialskie wraz z pałacem swojemu synowi Michałowi Kazimierzowi, który rozbudował fasadę budynku na linii wschód-zachód. W pewnej odległości od pałacu wybudowano dwie skrajne wieżyczki, które połączono z bryłą główną arkadowymi galeriami na kolumnach. Stanowiły one godne tło dla wszelkiego rodzaju ceremonii oraz zgromadzeń sejmikowych, bo w tych czasach bialski pałac stał się miejscem ważnych wydarzeń politycznych i rodzinnych. W 1653 r. gościł tu król Jan Kazimierz, a w 1655 r. odbył się tu zjazd stanów litewskich. W 1668 r. przebywał tu po raz ostatni Jan Kazimierz, a w latach 1671-1674 w pałacu goszczono wielokrotnie Jana III Sobieskiego, jeszcze jako hetmana.
Po śmierci Michała Kazimierza w 1681 r., dobrami bialskimi zarządzała jego żona Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa, a następnie jej syn Karol Stanisław Radziwiłł. Na jego polecenie architekt Andrzej Józefat Jeziornicki dokończył budowę wieży zegarowej oraz parterowych oficyn, apteki, laboratorium i skarbczyków. Wieżę połączono z bramą wjazdową, ćwierćkolistym, ciemnym tunelem. Stąd prowadził główny, oficjalny ciąg komunikacyjny z miasta na dziedziniec przedpałacowy. Rozbudowę prowadzono do znacznego zniszczenia miasta i zrujnowania zamku przez Szwedów w 1706 roku. Jego odbudowę rozpoczęła w 1728 r. żona Karola Stanisława – Anna z Sanguszków Radziwiłłowa. Dzięki jej staraniom przeprowadzono remont pomieszczeń pałacowych, w 1731 r. urządzono w pałacu gabinet chiński. Był on wyposażony w meble z chińskimi wzorami, piece z kaflami „bialskiej roboty z osobami chińskiemi pozłacistemi”, lampy chińskie, a ściany zostały obite płótnem w kwiaty. W 1737 r. odrestaurowano i obito blachą baszty, urządzono złoty gabinet w wieżyczce wschodniej, wstawiono okna w sali wielkiej od ogrodu, a na wieży zamkowej umieszczono zegar. Wzniesiono spichrze, magazyny i stajnie. W tym czasie nową fasadę uzyskała też brama wjazdowa do pałacu. W 1740 r. ściany niektórych komnat ozdobiono kosztownymi tkaninami. Rok później A.H. Goffaux prowadził nadzór nad przebudową oficyn, remontem galerii i naprawą dachu nad pałacem. Malowaniem kaplicy, komnat oraz klatki schodowej zajął się Antoni Mellano. Od 1745 r. malowaniem ornamentów w zamkowych salach zajmował się malarz Ernest. Księżna Anna zatrudniała na bialskim zamku dziesiątki rzemieślników i malarzy, którzy upiększali pałacowe wnętrza. Sprowadzała też do Białej meble z Gdańska, drogocenne tkaniny, kamienie szlachetne oraz wyroby ze srebra i złota z Paryża, Królewca czy Warszawy. Własne manufaktury na potrzeby dworu wytwarzały kobierce, kilimy, tapiserie, gobeliny i wyroby z fajansu
Zespół bramny powstał w latach 1674–1680 lub około 1684 roku i upamiętniać miał zwycięstwo wojsk polskich pod Chocimiem. Około 1700 roku wybudowano barokowe oficyny pałacowe, zachodnią i frontowe, pawilony ogrodowe (apteka, laboratorium, skarbczyk), a całość otoczyły fortyfikacje bastionowe. W czasach Anny z Sanguszków Radziwiłłowej zarządzającej Białą do 1746 roku, brama została uzupełniona w partii attyki oraz ozdobiono wnętrza i otoczenie pałacu. Od strony miasta założenie pałaców otaczała szeroka fosa oraz 7,5-metrowe wały ziemne. Do zespołu prowadziły trzy drogi: jedna od strony miasta, druga od strony przedmieścia Wola, gdzie znajdował się folwark i zwierzyniec, obok figury św. Jana Niepomucena, natomiast trzecia wiodła od strony dzisiejszego Sławacinka Starego i prowadziła przez bramę koszarską. Od maja 1747 roku Białą zarządzał Hieronim Florian Radziwiłł i w tym czasie podjęto prace projektowe mające uczynić z zamku siedzibę godną magnata o królewskich ambicjach, jednak do ich pełnej realizacji nie doszło. Jedyne prace jakich dokonano przeprowadzono w 1749 roku wg projektu saskiego architekta Johanna Heinricha Klemma.
W latach 1746-1760 Hieronim Radziwiłł rozpoczął prace mające na celu rozbudowę pałacu. Zamiary zrealizował jednak dopiero jego następca Michał Kazimierz Radziwiłł „Rybeńko” w latach 1760–1762–– poprzez podwyższenie loggii o jedną kondygnację oraz poprzez przekształcenie dachu na dwupołaciowy, spływający na boczne ściany budynku (wcześniej znajdowało się tam poddasze tak jak w zamku w Nieświeżu). Przebuwę zrobiono tak aby mogła się tam zmieścić sala teatralna. Były w niej malowane na biało ściany, triada półkoliście zamkniętych okien, od strony północnej i prawdopodobnie od strony południowej. Książę Hieronim Radziwiłł ściągał do pałacu aktorów francuskich z Warszawy, utworzył też w 1753 r. teatr marionetek.
W ten sposób na początku XVIII wieku zespół zamkowy w Białej uzyskał swój ostateczny architektoniczny wygląd. Proces zniszczenia zamku rozpoczął w 1764 roku najazd oddziałów starosty Jana Mikołaja Chodkiewicza. Koniec XVIII wieku i rozbiory Rzeczpospolitej to początek upadku Białej. Ostatni spadkobierca Dominik Radziwiłł umiera we Francji 11 listopada 1813. Postępująca szybko dewastacja wspaniałej niegdyś magnackiej rezydencji sprawia, iż w 1883 roku zostaje rozebrany będący w ruinie pałac. Zamkowy dziedziniec zostaje przekształcony w park. W 4 ćwierci XIX wieku cały zespół przejęły ówczesne władze powiatowe. W okresie międzywojennym mieściła się tu siedziba Starostwa, po 1947 roku powiatu a od 1975 Urzędu Wojewódzkiego. Od 1985 roku mieściły się tu różne wojewódzkie a potem powiatowe jednostki kultury. W lipcu 2020 zakończyła się kompleksowa renowacja zespołu. (Jarosław Bochyński 2025)

Opis

Zespół zamkowy Radziwiłłów w Białej Podlaskiej, obejmuje pozostałości dawnego załozenia zbudowanego na planie gwiazdy pięcioramiennej z pięcioma bastionami otoczonymi fosą i wałem ziemnym. Zespół przylega do ulic Warszawskiej oraz Zamkowej, od zachodu graniczy z zabudową miejską, a od południa z doliną rzeki Krzny. Jest położony w pobliżu centrum miasta, na krawędzi tarasu rzecznego, w odległości ok. 150 m od rzeki. Zarys fortyfikacji ma kształt nieforemnego pięcioboku, złożonego z pięciu bastionów i łączących je kurtyn. Obwałowania ziemne otoczone są od str. zach., wsch. i pn. szeroką fosa. Fosy maja dno podwyższone w stosunku do stanu pierwotnego, pozbawione są wody i jedynie odcinkiem fosy zach. przepływa nikły ciek wodny. Zespół składa sie z fortyfikacji ziemnych, zespołu wjazdu (brama wjazdowa z szyją i wieżą), trzech oficyn, kaplicy i wieżyczki wsch. zamykającej nieistniejąca galerie, ogrodu, parku. .Fortyfikacje bastionowe, ziemne, noszą cechy szkoły staroholenderskiej. Założone na planie nieregularnego pięcioboku. Każdy z boków tworzy osobny tzw. front. Na front składają sie dwa bastiony i kurtyna. Piąty pd. bok został odcięty przez dolinę Krzny. Oś główną rozpoczyna bastion pn. większy od pozostałych, we wschodnim boku posiada bramę wjazdową .Po jego obu stronach zniszczone kurtyny dla utworzenia dojazdów głównego i bocznego. Tym samym uległy zatarciu fronty pn.-zach i pn.-wsch. Zespół wjazdu - składa sie z wieży i bramy połączonych ze sobą ćwierćkolistą szyją. Brama ma formę łuku tryumfalnego. Oficyny pn. - ustawione w jednej 1inii, z szerokim przejazdem miedzy nimi, dwukondygnacyjne zwrócone frontami na pn. Do oficyny pn.-zach. przylega oficyna zach. parterowa, wyznaczająca zach. granice dziedzińca. Z drugiej str. dziedzińca, na wysokości zakończenia oficyny zach. tzw. wieżyczka wsch. oraz kaplica zamkowa. Łącza sie one z oficyna pn.-wsch. alejką ze śladami fundamentów ogrodzenia. Przy bastionie pd.-wsch. obelisk z figurą Jana Kantego. Bastion pn.-zach. zamieniony na amfiteatr . Zieleń skupiona na dawnym dziedzińcu oraz w miejscu dawnego pałacu. Układ kompozycyjny parku oparty na trzech wzdłużnych i dwóch poprzecznych alejkach uzupełnionych „przypadkowymi” ciągami komunikacyjnymi. Przy głównym wjeździe do zespołu, przy ul Warszawskiej - Kordegarda. (JB2025)

Park

Obecnie istniejący park założono w 4 ćwierci XIX wieku. Obecnie park zamkowy przekształcono w park miejski (JB 2025)

Inne

Brama wjazdowa z w 4 ćw. XVII w. z fasadą komponowaną na wzór łuku tryumfalnego.
Wieża wjazdowa zwana wartowniczą z 1 poł. XVII w., połączona ćwierćkolistą szyją bramną z
bramą wjazdową, przykryta dachem namiotowym z hełmem, latarenką i galeryjką, posiada
sześć kondygnacji.
Wieżyczka wschodnia z 1 poł. XVII w., w stylu barokowym, dwukondygnacyjna, przykryta kopułą
i dachem namiotowym.
Trzy oficyny, dwie północne stojące obok siebie przed dawnym dziedzińcem (przebudowane
w latach 20 XX wieku) oraz oficyna zachodnia.
- Późnorenesansowa kaplica zamkowa z około 1620 r., ze sklepieniem kolebkowym i dwuspadowym dachem.

Źródła:
muzeumbiala.pl
slowopodlasia.pl
dworypogranicza.pl
Karta Zabytku Andrzej Cebulak