Skatalogowanych zabytków: 11435
Zarejestruj się
Miniatura Międzyrzec Podlaski
Zdjęcie A. Łuczyński 2002
Miniatura Międzyrzec PodlaskiMiniatura Międzyrzec PodlaskiMiniatura Międzyrzec PodlaskiMiniatura Międzyrzec PodlaskiMiniatura Międzyrzec PodlaskiMiniatura Międzyrzec Podlaski

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

jacek jack1234jackMarek WysokińskiJarosław Bochyński

Międzyrzec Podlaski

Międzyrzec Podlaski - Pałac Potockich

Województwo:lubelskie
Powiat:bialski (podlaski)
Gmina:Międzyrzec Podlaski (miejska)
Rodzaj obiektu:Pałac

Rejestr zabytków

Zespół:pałacowy, nr rej.: A/688 z 18.03.1982 i z 23.09.2008

Stan obecny

Od 2013 roku stanowi własność miasta Międzyrzec Podlaski. W dniu 25 lutego 2024 po gruntownym remoncie Pałac Potockich w Międzyrzecu Podlaskim został oddany do użytku i udostępniony do zwiedzania. Rewitalizacja Pałacu Potockich w Międzyrzecu Podlaskim kosztowała blisko 6 mln zł, z czego prawie 2 mln złotych pochodzi z dotacji z Funduszy Europejskich. Do pałacu przeniesione zostaną wszystkie pracownie Miejskiego Ośrodka Kultury. (JB 2025)

Historia

Najstarsza wzmianka o Międzyrzecu Podlaskim pochodzi z 1390 r., kiedy to Władysław Jagiełło nadał Abrahamowi Chamcowi dwie wsie - Międzyrzec i Stołpno. Prawa miejskie otrzymał Międzyrzec zapewne w I połowie XV wieku, bowiem w roku 1477 wymieniany jest jako miasto należące do Jana Nassutowicza, starosty trockiego. Dokument erekcyjny kościoła w Międzyrzecu z roku 1477 wspomina o istnieniu w Międzyrzecu dworu, który zlokalizowany był „na płaskowzgórzu koło Krzny obok folwarku Zadworne, na wprost kościoła św. Mikołaja". Dobra te nadał należały do Jana Nassutowicza (Nasuta) , który w roku 1486 uzyskał przywilej na odbywanie w Międzyrzecu targów i jarmarków. W roku 1503 właścicielem Międzyrzeca był Jan Zbrzeziński, prawdopodobnie mąż córki Jana Nassutowicza Anny.
Później siedziba właścicieli Międzyrzeca została przeniesiona w widła rzeki Krzny, gdzie wzniesiono dwór obronny na łące zwanej Zamczysko. Wzmianka o ruinach tego dworu występuje w erekcji kościoła szpitalnego i szpitala wystawionej w 1617 r. Gabriel Tęczyński, nadając kościołowi szpitalnemu teren dawnego dworu przeniósł rezydencję w miejsce, w którym znajduje się kompozycja istniejąca obecnie. Został tu wybudowany okazały drewniany pałac, wokół którego rozplanowano rozległe założenie ogrodowe. Właściciele dóbr często się zmieniali. Między innymi po Gabrielu Tęczyńskim, jako wiano jego córki miasto przeszło w ręce Daniłowiczów, następnie zostało własnością Denhofów, a później Czartoryskich. W II połowie XVIII wieku właścicielem Międzyrzeca był August Aleksander Czartoryski, (wzmiankowany w 1772 roku)
Granice ówczesnego, znanego z opisów założenia niezupełnie pokrywały się obecnymi. Granica południowo-wschodnia pokrywała się z obecną granicą olsu, granica północno-wschodnia prowadziła wzdłuż starej dziś alei kasztanowców i lip (częściowo pokrywając się z granicami obecnego założenia), granica południowo-zachodnia była taka sama jak obecnie, natomiast od północy założenie było mniejsze i nie obejmowało przylegającego obecnie do ulicy dużego wnętrza .
ak wynika ze znanych opisów osiemnastowieczne założenie międzyrzeckie było bardzo wystawne, wieloczęściowe, z ozdobnymi ogrodami górnym i dolnym o bogatym wystroju wykorzystującym zarówno elementy wodne, jak i cały arsenał sztucznie kształtowanych elementów roślinnych - ozdobnych parterów, alei, strzyżonych szpalerów, boskietów i żywopłotów, piramid i arkadę. Oprócz ogrodów ozdobnych w skład założenia wchodziło też kilka ogrodów użytkowych, nie wspominając o licznych zabudowaniach, ogrodzeniach, figurze św. Floriana, powiązaniach z kościołem szpitalnym i miastem.. W 1780 cesarz austriacki Józef II podróżujący po Europie incognito zatrzymał się na nocleg w Miedzyrzecu, wracając z Petresburga. Książę Adam Czartoryski w odróżnieniu od poprzednich właścicieli mieszkających gdzie indziej rezydował w Międzyrzecu i stąd zarządzał dobrami. W latach 1805-1815 z inicjatywy Adama Czartoryskiego rezydencja została częściowo przebudowana według projektu Szymona Bogumiła Zuga. Przebudowa ta przebiegała w dwóch etapach. Przebudowę przerwało splądrowanie Międzyrzeca przez maszerujące na zachód oddziały rosyjskie. Zniszczenia te spowodowały drugą fazę przebudowy założenia obejmującą jedynie budowę murowanego pałacu usytuowanego na północ od starego. W roku 1828 książę Adam Czartoryski na stałe opuścił kraj i osiedlił się pod Wiedniem. Wyjazd księcia z kraju oznaczał zanik rezydencjonalnej funkcji założenia w Międzyrzecu, co wyraziło się też w stopniowym zaniku reprezentacyjnego charakteru ogrodów. Zlikwidowano kosztowne w utrzymaniu partery i boskiety, a na ich miejsce, pozostawiając stare drzewa wprowadzono swobodną kompozycję roślinności.
W roku 1830 w czasie Powstania listopadowego murowany pałac został zniszczony. Sądzić należy, że całość założenia w latach 30. i 40. XIX w. uległa dewastacji, tak ze względu na nieobecność właściciela, jak i z powodu dużego zadłużenia majętności - w roku 1840 hipoteka dóbr międzyrzeckich obciążona była sumą 1 731 800 zł, co stanowiło około 30% szacunkowej wartości dóbr. Czartoryski zamierzał sprzedać te dobra w związku z czym w 1841 r. wydał litografowaną ofertę sprzedaży o następującej treści: „Dobra Międzyrzec składają się z 3114 włók powierzchni ziemi, miary koronnej krajowej (w tym lasów włók 779 morgów 19 prętów 259), na niej: jedno miasto Międzyrzec, dwadzieścia folwarków, 1700 korcy wysiewów mający, 50 wsi z 2000 gospodarstw złożonych, ogół ludności - 18000, pięć młynów, 2 gorzelni murowanych z aparatami parowymi nowszego wynalazku, z pierwszych fabryk warszawskich sprowadzonymi, jednym browarem piwnym z młynem deptakiem, 1 pałacu z wielu murowanymi zabudowaniami, łatwo na zakłady fabryczne posłużyć mogącymi. Długów na tych dobrach nie ma żadnych". Ostatnie zdanie świadczy, że przed przystąpieniem do sprzedaży Czartoryski uregulował zadłużenie dóbr.
W roku 1844 dobra międzyrzeckie nabyła Aleksandra Potocka, która przystąpiła do racjonalizowania gospodarki w tych dobrach. W latach 1852-1855 została zrealizowana budowa nowego pałacu według projektu Franciszka Marii Lancziego.
Nowy pałac został ulokowany na południowy-wschód od starego frontem w kierunku północno-wschodnim.
Dawny murowany pałac Adama Czartoryskiego został w roku 1860 przebudowany na młyn parowy, a w roku 1888 spłonął i został częściowo rozebrany. Zachowała się z niego część północna, prostopadła do ulicy Lubelskiej, która została przeznaczona na mieszkania oficjalistów i istnieje do dzisiaj.
Po wybuchu I wojny światowej, w lipcu 1915 r. Rosjanie zdemontowali urządzenia mosiężne i miedziane w gorzelni, a zapasy spirytusu zostały wylane do strugi łączącej Krznę ze Zną. W tym czasie w parku znalazły schronienie liczne rzesze uciekinierów wojennych.
Po wycofaniu się Rosjan do Międzyrzeca wkroczyli najpierw Austriacy, którzy następnie, przed końcem 1915 r. wycofali się ustępując miejsca Niemcom. Urządzili oni w pałacu siedzibę władz wojskowych. Plac św. Floriana został przez nich odgrodzony od ulicy Lubelskiej, a nową bramę wjazdową usytuowano w pobliżu ogrodu żydowskiego, tzn. w pobliżu kościoła św. Piotra i Pawła.
W czasie akcji akcja rozbrajania okupantów, w Międzyrzecu doszło do tragicznych wydarzeń. Grupa peowiaków przybyłych pod wodzą Ignacego Zowczaka z okolic Ryk i Garwolina, do której dołączyli członkowie miejscowej organizacji POW rozbroiła w Międzyrzecu w dniach 14 i 15 listopada miejscowy garnizon niemiecki. Nie zadbano jednak o dozór nad rozbrojonymi Niemcami, którzy udali się do Białej po pomoc, po czym przybywszy z „huzarami śmierci" krwawo rozprawili się z zakwaterowanym w pałacu Potockich oddziałem Zowczaka. Pałac został podpalony, a zaskoczeni Polacy zostali wybici. Zabitych Niemcy prowizorycznie pogrzebali 19 listopada w wykopanym w parku dole.
Po spaleniu pałacu Andrzej Potocki, syn Krystyny, zamieszkał w oficynie (czyli w pozostałej części dawnego pałacu Adama Czartoryskiego). W latach 20. XX w. przystąpiono do budowy nowego pałacu przeznaczając na ten cel sumy uzyskane z odszkodowań wojennych. Wzniesiono wówczas istniejący do dziś pałac, według projektu nieznanego architekta włoskiego. Nowy pałac wzniesiono frontem do ulicy lubelskiej, na osi grobli pomiędzy wschodnimi stawami, a na południowy-zachód od placu św. Floriana. O plac ten w okresie międzywojennym toczyły się spory sądowe pomiędzy hrabią Andrzejem Potockim a samorządem miejskim, ostatecznie zakończone ogrodzeniem przez Potockiego tego placu i przyłączeniem go do parku. Obecnie przed pałacem znajduje się duże wnętrze przecięte drogą do owalnego podjazdu urządzonego przed pałacem zaraz po jego wybudowaniu. Na dawnym placu św. Floriana, który był niegdyś targowiskiem, a obecnie stanowi część parku, stoi do dziś murowana słupowa kapliczka Matki Boskiej, wzniesiona zapewne na przełomie XVIII i XIX wieku.
Po wybuchu II WŚ Międzyrzec po 17 września 1939 r. przez pewien czas znajdował się w rękach wojsk radzieckich. Pałac został wówczas ograbiony. Nieostrożne obchodzenie się otwartym ogniem spowodowało ponadto wybuch zgromadzonego w gorzelni spirytusu i częściowe zniszczenie budynku gorzelni oraz zabudowań z nim sąsiadujących.
Po 28 września 1939 r. miasto przeszło w ręce niemieckie. Na terenie rezydencji Potockich Niemcy zlokalizowali wojskową komendanturę miasta, przy okazji częściowo porządkując park przy komendanturze. W czerwcu i lipcu 1944 r. oprócz wojsk niemieckich stacjonowały tu przez pewien czas oddziały węgierskie. W dniach 24-26 lipca 1944 r. trwała trzydniowa bitwa o Międzyrzec pomiędzy wojskami radzieckimi i niemieckimi. W czasie intensywnych bombardowań artyleryjskich eksplodowały znajdujące się na pobliskiej stacji kolejowej transporty z amunicją i materiałami wybuchowymi. W wyniku tej eksplozji oraz na skutek licznych trafień pociskami artyleryjskimi znacznie ucierpiały drzewostan parku oraz budynek pałacu.
Po wyzwoleniu, w latach 1944-1946 pałac i park były wykorzystywane jako koszary stacjonującej w Międzyrzecu jednostki wojsk radzieckich, toteż w tym czasie zespół pałacowo-parkowy uległ dalszej dewastacji.
1 września 1946 r. ulokowano w pałacu Państwowy Dom Dziecka, który w 1979 r. przemianowany został na Państwowy Dom Opiekuńczy.
Część gospodarcza założenia od 1946 r. użytkowana była przez instytucje i przedsiębiorstwa związane z obsługą rolnictwa. W 1980 r. funkcjonowały tam: placówka Technicznej Obsługi Rolnictwa oraz winiarnia i gorzelnia należąca do PGR Międzyrzec. Część parku obejmująca wnętrza po stawach, las i dawną dziką promenadę była wówczas w gestii Urzędu Gminy w Międzyrzecu, podobnie jak położone przy ulicy Zamkowej dawne ogrody warzywne, sady i ogród żydowski. Później gmina przejęła także pozostałe części parku wraz z pałacem.
Od roku 1946 do lat 80. XX w. założenie przeszło wiele zmian. W dawnej części gospodarczej wzniesiono wiele nowych zabudowań. Na terenie przylegającym od południa do pałacu posadzono sad zajmujący miejsce dawnych trawników i kwietników (ale w miejscu osiemnastowiecznych kwater z drzewami owocowymi). Pałac wyremontowano, natomiast park nie doczekał się renowacji. Na terenie parku, w części należącej do Państwowego Domu Opiekuńczego zlokalizowano boiska i plac zabaw. Inny plac zabaw umieszczono w miejscu murowanego pałacu Aleksandry Potockiej (z lat 1852-1855), w pobliżu zachowanej z tego pałacu baszty.3
W roku 1975 rozebrano mur odgradzający teren założenia od ulicy Lubelskiej, a na jego miejsce wprowadzono niskie ogrodzenie z rur stalowych na murowanych słupkach z cegły ceramicznej. Kolejne ogrodzenia wzniesiono na terenie części gospodarczej i w innych częściach parku w celu oddzielenia poszczególnych własności. Wyasfaltowano drogę do pałacu i podjazd przed nim, a także wyposażono w trwałe nawierzchnie szereg dróg na terenie części gospodarczej. Odnowiono kapliczkę z figurką Matki Boskiej oraz dosadzono niewielkie ilości drzew i krzewów.
Dom Dziecka funkcjonował w obiekcie do 1998 roku, po czym od 2001 roku pałac stał się siedzibą Zamiejscowego Ośrodka Dydaktycznego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Od 2013 roku stanowi własność miasta Międzyrzec. W latach 2020-23 władze samorządowe przeprowadziły w pałacu szeroko zakrojone roboty budowlane i prace konserwatorskie we wnętrzach, polegające m. in. na remoncie elewacji oraz konserwacji parkietów, drewnianej zabudowy pomieszczeń, boazerii, sztukaterii, kominków, łazienek z ceramicznym wyposażeniem i oranżerii. (Jarosław Bochyński 2025)

Opis

Pałac jest obiektem murowanym, podpiwniczonym, obustronnie tynkowanym. Ściany murowane z cegły ceramicznej pełnej, stropy drewniane, belkowe. Pomiędzy kondygnacjami trzy drewniane klatki schodowe, jedna z ze schodami dwubiegowymi, dwie z jednobiegowymi. Stolarka okienna współczesna, drewniana, dwuskrzydłowa, w typie nawiązującym do rozwiązań historycznych. Część stolarki drzwiowej oryginalna, pozostała współczesna. Więźba dachowa drewniana, krokwiowo-stolcowa, poddasze adaptowane do funkcji dydaktyczno-mieszkalnej. Dach czterospadowy, kryty blachą płaską ocynkowaną, kładzioną na rąbek stojący, z lukarnami w połaciach północnych i południowych. Budynek na planie litery „L”, dwukondygnacyjny, złożony z dwóch przylegających pod kątem prostym prostopadłościanów. Korpus główny z dwutraktowym układem wnętrz, z holem na osi głównej i korytarzami na osi wzdłużnej. Częściowo zachowany wystrój z ciemnego dębu: na parterze schody i boazeria w holu, parkiety i posadzki, na piętrze neorokokowe boazerie i wyposażenie łazienki. Elewacja frontowa i ogrodowa korpusu głównego dwukondygnacyjna, dwunastoosiowa, osie wyznaczone prostokątnymi oknami. Fasada artykułowana szerokimi lizenami, skrajna oś ujęta boniowaniem w układzie pionowym. Trójkondygnacyjny ryzalit na osi głównej, o boniowanych narożach, z prostokątnymi oknami w układzie poziomym i balkonem w poziomie I kondygnacji, pod portal o wydatnym boniowanym obramieniu. Elewacje boczne czteroosiowe, o analogicznym wystroju. Na skrajnych osiach elewacji ogrodowej zlokalizowane są dwa wielokątne (o boniowanych narożach), jednokondygnacyjne aneksy stanowiące rodzaj werandy, zwieńczone tarasem. Dwukondygnacyjne elewacje skrzydła wschodniego artykułowane płycinami pasowymi, w których znajdują się prostokątne okna. (JB 2024)

Park

Zespół pałacowo-parkowy zlokalizowany jest przy ul. Lubelskiej, po jej południowej stronie, w południowo-zachodniej części miasta. Reprezentuje typ układu entre cour et jardin, który polega na rozplanowaniu całości w oparciu o charakterystyczny dla okresu baroku schemat pałacu wzniesionego między dziedzińcem a ogrodem. Oś symetrii pałacu, przebiegająca wzdłuż linii północ – południe, jest jednocześnie osią kompozycyjną całego założenia. Zespół złożony jest z pałacu, parku, memoratywnej baszty, kapliczki oraz budynków gospodarczych: magazynu, spichlerza, stajni, wozowni i gorzelni. Budynek pałacu stanowi główny element zespołu, na zachód od niego zlokalizowane są budynki gospodarcze. Park z geometrycznie wytyczonymi alejami i układem wodnym rozciąga się na południe od pałacu, poprzedzonego dziedzińcem z owalnym gazonem.
Ogród pałacowy - pierwotnie szachownicowy, otwarty, powstały w I połowie XVII w., rozbudowany w XVIII w. w duchu barokowym, w wieku XIX (zwłaszcza po 1852 r.) przekomponowany w duchu krajobrazowym, częściowo przebudowany w okresie międzywojennym XX w. (JB2025)

Inne

Oficyna pałacu z poł. XIX w.
Gorzelnia z 1890 r.
Spichrz z 1890 r.
Stajnia i wozownia z poł. XIX w.
Wieża pamiątkowa ?baszta?, z 1840 r.
Kapliczka z poł. XIX w.

Źródła:
podlasie24.pl
ogrodowy.minigo.pl – artykuł Ewa Bończak-Kucharczyk Krzysztof Kucharczyk
Karta zabytku Anna Bielecka
Artykuł Piotra Mazura, OT NID w Lublinie

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.