Pigża

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Dwór z przeł. XIX/XX w.
Pigża należy do najstarszych osad na ziemi chełmińskiej, a pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1231 r. Był tu średniowieczny gród, który zdobył wojowniczy wódz Pomezańczyków - Pipin i stąd najeżdżał okolicę. Po sprowadzeniu na te tereny Krzyżaków, ci pod wodzą mistrza Hermana Balka, właśnie w 1231 r. zdobyli gród. Z tego okresu pochodzą liczne zapiski o wsi, zwanej Pepinsche, Pipingsee albo Pogensee. W 1242 r. legat papieski Wilhelm z Modeny przekazał zyski z folwarku dla szpitala św. Ducha w Toruniu. W 1415 r. wielki mistrz Michał von Kuchmeister dał wieś benedyktynkom z Torunia. Dobra przynosiły wówczas 45 grzywien czynszu, a na folwarku i w lesie pracowali okoliczni chłopi. We wsi było też sześciu kmieci. Zapewne dla zarządców folwarku, już w XVII w. wybudowano we wsi dwór, który płacił (benedyktynkom, rzecz jasna) 3 korce żyta i tyleż owsa. W 1667 r. kmieci było we wsi dwóch, daniny dawali oni "wedle zwyczaju". Po sekularyzacji dóbr zakonnych Prusacy oddawali folwark w dzierżawę; w 1786 r. jako dzierżawcę wymienia się Johanna Kalliena, 5 lat później Johanna Mischke, następnie syna tegoż - Christiana. Nie wiemy dokładnie w którym roku rząd pruski zdecydował się sprzedać majątek w ręce prywatne, w każdym razie w 1851 r. Pigża była już własnością (!) rodziny Sommer. Synem Ernsta Sommera był Ernst Hermann Sommer. W 1868 r. we wsi znajdowało się 13 domów z 244 m-cami (w tym 208 katolików) oraz 22 inne budynki. Miała ona 747,41 ha rozległości, w tym 699,57 ha ziemi uprawnej, 1,7 ha łąk, 13,51 ha pastwisk, 16,37 ha nieużytków i 1,87 ha wód, zaś dochód gruntowy wynosił 7954 marek. Warto dodać, że przez cały XIX wiek i do końca 2. w. światowej nazwa wsi funkcjonowała w polskiej formie "Pigrza", zaś od 1878 r. także niemieckiej, utworzonej od imienia dziedzica - Ernstrode. Wprawdzie Ernst zapisał majątek swoim dzieciom, jednak zaledwie rok później zadłużone dobra wystawiono na licytację i w 1881 r. nabył je Max Weischenk z Lulkowa. Rok później sprzedał on Pigżę Wilhelmowi von Kluge, ożenionemu z Elizą Zembsch. Na miejscu starego dworu, w pocz. XX w. Wilchelm Klug wybudował nowy budynek, a w jego otoczeniu założony został piękny park krajobrazowy. W źródłach nie znajdujemy niestety informacji, czy kolejny właściciel Pigży - Werner Kluge był synem Wilhelma i Elizy, jednak jest to bardzo prawdopodobne. W 1929 r. pod jego zarządem dobra liczyły 693 ha, w tym 668 ha ziemi uprawnej, 15 ha łąk i pastwisk oraz 10 ha nieużytków, dostarczając 7192 marek czystego dochodu gruntowego. W latach 30. majątek został częściowo odparcelowany. Do końca wojny posiadał też własną gorzelnię. Po 1945 r. wszystko zabrał Skarb Państwa Polskiego, a na terenie dawnego folwarku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne. W ramach PGR-u działała tu Stacja Hodowli Roślin. Dwór służył jako biura Stacji, a w 1957 r. został przebudowany. Po przemianach 1989/90, budynek jest w połowie zamieszkały.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Książka Adresowa Gosp. Rolnych pow. 50 ha Woj. Pomorskiego, 1929;
Serwis internetowy "Lapidaria, zapomniane cmentarze Pomorza i Kujaw": http://lapidaria.wikidot.com/cmentarz-ewangelicki-rodowy-pigza;
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór bezstylowy, parterowy i nakryty dwuspadowym, łamanym dachem, wzniesiony na planie prostokąta w dłuższej osi zbliżonej do N-S, fasadą skierowany na zachód. Przed przebudową znajdowała się tu zapewne wystawka dachowa, przebudowana i poszerzona celem uzyskania większej ilości pomieszczeń.
Zespół dworski na przestrzeni lat został całkowicie przeobrażony. Podwórze gospodarcze znajdujące się po zach. stronie części rezydencjonalnej niegdyś otaczały obory i stodoły; obecnie powiększone jest o zespół budynków od północy. Pośrodku podwórza zachowały się relikty stawu, który istniał tu już na pocz. XX w. Zmieniony został częściowo układ dróg folwarku.

Park

Park z pocz. XX w. o pow. 2,8 ha ( 1909 r.), z czego zachowało się ok. 1,1 ha w płn. części i 0,22 ha w południowej. Wykarczowane fragmenty obecnie stanowią głównie nieużytki. W drzewostanie dominują 23 gatunki drzew, w tym nietypowe, np. jodła biała, żywotnik i wierzba mandżurska. Na płd. od dworu znajduje się niewielki staw, zapewne wykopany krótko przed, lub po wojnie. Kolejny usytuowany był na płd. od podwórza gosp., obecnie zasypany. Park składał się z dwóch owalnych kwater, które obiegały alejki schodzące się przy centralnym klombie na osi wyjścia z dworu. Obecnie dawna kompozycja parku jest całkowicie nieczytelna.
Geoportal, Mapster:
http://www.amzpbig.com/maps/2877_Culmsee_1909.jpg
http://www.amzpbig.com/maps/2877_Kulmsee_1940_BYU.jpg

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011