Wyrza

Stan obecny

Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjno - Usługowa

Historia

Dwór z przełomu XIX i XX w.
Wyrza wzmiankowana była po raz pierwszy już w XIII w., w dokumencie kancelarii Władysława Łokietka regulującym sprawy majątkowe między księciem a kapitułą poznańską. W 1432 r. właścicielem był Henryk z Wyrzy. W 1470 r. bracia Mikołaj i Stanisław z Gilowa oraz ich stryjowie Swaszkon i Bartosz, będąc współwłaścicielami sprzedali swój majątek Łukaszowi z Górki. Po nim wieś odziedziczyło małżeństwo Jana i Katarzyny, którzy przyjęli nazwisko (jak to było w zwyczaju) od należącej do nich wsi. Jan Wyrzyski wyderkafował 3 łany osiadłe za 30 grzywien Mikołajowi Orzelskiemu. Majątek po Janie odziedziczyły jego córki Barbara i Katarzyna. Barbara zapisała wieś w dożywocie drugiemu mężowi Benedyktowi Dobieszewskiemu. Póżniej wieś znalazła się w posiadaniu Witosławskich. W 1533 r. Andrzej Witosławski wyderkafował majątek za 100 złotych wójtowi Sępólna Janowi Wituńskiemu. W 1554 r. synowie Andrzeja dokonali podziału między siebie znacznej części ojcowizny. W XVI w. wieś przeżywała intensywny rozwój, w 1511 r.było tu 10 łanów ziemi uprawnej (170ha), a w 1563 r. już 17 łanów, istniała tu karczma i młyn o dwóch kołach walnych. W 1580 r. Zofia Witosławska wydzierżawiła synowi Janowi połowę wsi, na przełomie XVI i XVII w. majątek ten przeszedł na jego syna Michała, i później częściowo Wojciecha. Oddali oni Wyrzę w dzierżawę Wojciechowi Kościelskiemu. W 1647 r. właścicielem był już Michał Wyrzyski, który wydzierżawił wieś Wojciechowi i Eufrazynie Zalewskim. Później krótko właścicielką była Marianna Wyrzyska. Przez następne lata dzierżawcą majątku był Jan Cucharski, a po nim Mikołaj Ostrowski. W XVII w., w czasach osłabienia gospodarczego właścicielem Wyrzy był Ignacy Malczewski, majątek odziedziczyła jego córka - Jadwiga. W 1698 r. jako dziedzice występowali jej synowie: Andrzej, Ludwik, Bartłomiej i Jan. W 1715 r. wieś należała już do Piotra Grabowskiego, a później do jego brata - Krzysztofa. Po dodaniu do nazwiska przedrostka Goetzendorf, Krzysztof Goetzendorf-Grabowski przekazał majątek synowi Jerzemu Andrzejowi, a ten z kolei przepisał go na swojego syna - Jana. W 1786 r. Wyrzę nabyła Zofia z Grabowskich Łękińska z mężem Wojciechem. Łękińscy gospodarzyli tu do 1814 r. gdy majątek nabył Friedrich Ferdinand von Lechmann. Po nim gospodarzyli tu jego synowie: Ernst i Friedrich Adolf. W tym czasie powstała większość budynków, a obszar majątku wynosił 537ha. W 1877 r. cały majątek Lechmannów przynosił roczny dochód 25 tys. marek. W 1882 r. majątek odziedziczył Karl von Lechmann i na pocz. XX w. na skutek złego zarządzania ponad dwukrotnie obniżył jego dochody. W 1922 r. właścicielem został jego brat, Karl Ferdynand, a po nim syn - Ernst Karl Otto Antoni von Lechmann. W 1925 r. reforma rolna zmusiła go do sprzedaży części majątku, część w 1933 r. przejęło państwo polskie. W 1928 r. przekazał majątek synowi, też Ernstowi (IV). W styczniu 1945 r. von Lechmanowie opuścili Wyrzę i udali się na zachód przed nadciągającą Armią Radziecką.

Opis

Dwór bezstylowy. niewiele zmienił swój wygląd zewnętrzny. Uległ dużym zmianom w środku, gdzie postawiono ścianki działowe tak, aby uzyskać więcej mieszkań. Frontem zwrócony jest w stronę podwórza gospodarczego. Założony na planie prostokąta z podpiwniczeniem, jednokondygnacyjny o dachu dwuspadowym, krytym dachówką karpiówką. Poddasze pełniło funkcje mieszkalne.

Park

Park krajobrazowy z XIX w. o pow. około 3ha. Na wschodzie i południu styka się z rzeczką Orlą, tuż za dworem utworzono niewielkie jeziorko spiętrzone tamą, zasilane wodami rzeczki. Założenie łączy się z parkiem otaczającym dawną kaplicę. Rośnie tu cenny starodrzew, reprezentowany głównie przez kasztanowce białe, klony, olchy, dęby szypułkowe, wiązy i robinie akacjowe. Bogaty podszyt, m.in. bzy i śnieguliczka potęgują walory przyrodnicze parku. W tylnej części parku znajdował się most przez rzekę Orla, którym właściciel jezdził do nieodległego Matyldzina.Dzisiaj pozostała już tylko dobrze zarysowana grobla bez pozostałości mostu i drogi przez las .

Inne

Obora, piwnica oraz pozostałości ogrodzenia z XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011