Szubin

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Szubin to stare i zabytkowe miasteczko leżące nad rzeką Gąsawką, w północnej części Pałuk, leżące w odległości 19 km na płd.-wschód od Nakła nad Notecią i 22,5 km na płd.-zachód od Bydgoszczy. Opisywany dwór znajdował się wcześniej w obrębie miejscowości Szubińska Wieś, obecnie stanowiącej administracyjnie teren miasta Szubina.
Pierwsza wzmianka o Szubinie pojawia się w 1365 r., za panowania króla Kazimierza Wielkiego. Dawne jego nazwy to: Subyn i Subino w 1365 r., Szubino w 1375 r. i Schubin. Za założyciela miasta i budowniczego zamku uznawany jest Sędziwoj z rodu Pałuków, piszący się z Szubina. Już w XIV w. zbudowany został z inicjatywy Sędziwoja IV kościół p.w. św. Marcina. Po pożarze w 1840 r. został odbudowany i w 1842 r. poświęcony. Także z XIV w. (1399) pochodzi wzmianka o procesie mieszczan, Pawła i Bartka z Szubina, z Maciejem z Turzyna. Z kolei w 1410 r. „król Władysław chcąc zatrzymać rozchodzące się wojsko, pędził konno z Inowrocławia do Szubina; tu zjadł obiad, przenocował w Łabiszynie i wrócił do Inowrocławia”. (Długosz). Na pocz. XV w. miasto należało do Macieja, wojewody brzeskiego, ożenionego z Małgorzatą. Ci mieli synów niedzielnych: Wojciecha, Aleksandra, Jana, Macieja i Mikołaja, którym Małgorzata po śmierci męża dała Szubin i inne dobra w wieczyste posiadanie. W 1435 r. bracia sprzedali 3 części Szubina z zamkiem i 3 części młyna, 9 łanów i allodium w Szubinie, wójtostwo w Szubinie oraz wsie: Wolwark, Pińsko, połowę Lathowa, Samoklęski Wielkie i Małe oraz młyn Tur, za połowę wsi Wyschina w powiecie poznańskim i dopłatę 3600 grzywien, Janowi z Czarnkowa – tenutariuszowi kleczewskiemu. W tym samym roku Janowi Czarnkowskiemu swoje czwarte części Szubina i młyna oraz połowę wsi Lachowo sprzedali za 800 grzywien niejacy Phylka i Burnetha. W 1458 r. Szubin zobowiązany był wystawić 2 pieszych rycerzy na wyprawę malborską.
Miasto powstało obok zamku, po prawej stronie rzeki Gąsawki. Probostwo już za czasów arcybiskupa Jana Łaskiego posiadało folwark z ogrodami, wieś Wieszczki, 2 łany w Szubskiej Wsi, 4 łąki na Kopanym Lesie i 2 przy łąkach dworskich. Mieszczanie płacili kościołowi „meszne” po 1 groszu od domu, a komornicy po pół grosza. Pleban pobierał także dziesięcinę od każdego łanu kmiecego na Małej Kloni (k. Sępólna). W XVI w. miasto znalazło się w rękach Sędziwoja Czarnkowskiego, a w 2. poł. t. stulecia jego potomka – Zygmunta Sedziwoja i około 1572 r. - Stanisława Sędziwoja. Na pocz. XVII w. właścicielem był Adam Sedziwój Czarnkowski, wojewoda wielkopolski, któremu swoje części cedował Jakub Niemojewski i Mikołaj Walewski (w 1600 r.) Z kolei Piotr Niemojewski, właściciel Wolic, poł. Lisewa, Rucewka i młyna w Siersku posiadał jakąś część Szubina jeszcze w 1. poł. XVII w., a w 1642 r. sprzedał wszystko Zygmuntowi z Grudny Grudzińskiemu, wojewodzie kaliskiemu. W skład dóbr szubińskich wchodziły wówczas: „miasto Szubin z zamkiem i folwarkiem oraz wsie Kowalewo, Wąsosze, Lachowo, Szubska Wieś, Piardowo, Pinsko i Folwark”. W 1616 r. Adam Czarnkowski sprzedał swoją część żonie, Katarzynie Leszczyńskiej za kwotę 40 tys. złp. Rozliczenia z żoną, która w spadku po poprzednim mężu wniosła mu spore kwoty, oprawione na jej licznych dobrach, ciągnęły się do lat 30. XVII w. Po śmierci wojewody, w 1636 r. Katarzyna sprzedała cały klucz dóbr szubińskich Krzysztofowi z Bnina Opalińskiemu, za kwotę 170 tys. złp.
Kolejnymi Opalińskimi na Szubinie byli: Piotr Adam - starosta śremski i Jan Karol - starosta osiecki, który w 1674 r. sprzedał klucz szubiński Adamowi Konarzewskiemu h. Tumigrała, za 150 tys. złp. Po Adamie dobra odziedziczył Filip hr. na Szubinie Konarzewski, strażnik spadku po Dymitrze Korybucie ks. na Zbarażu Wiśniowieckim, który w 1697 r. procesował się o bezprawne zagarnięcie dóbr po Dymitrze, z Józefem Potockim - starostą halickim i jego żoną Wiktorią z Leszna – wnuczką księcia. Synem Filipa i Teofili z Leszna Leszczyńskiej był Dymitr Konarzewski, starosta koniński. Teofila Konarzewska po śmierci Filipa, około 1724 r. wyszła za Antoniego Korybuta ks. na Zbarażu i Wiśniowcu Wiśniowieckiego, wojewodę krakowskiego, starostę krzemienieckiego i osieckiego.
Siostrą Dymitra Konarzewskiego była Weronika, która wyszła za Macieja Mycielskiego z Mycielina h. Dołega. W tym czasie w Szubinie był już dwór, wzmiankowany w 1740 r. W zapisce tej występuje „dyrektorka dzieci” we dworze – Teresa Rasińska. Administratorami dworu byli w tym czasie Jakub i Teresa Krzyżanowscy. Weronika i Dymitr Konarzewscy mieli trzynaścioro dzieci: Józefę, Teresę, Annę, Adama, Teofilę, Wiktorię, Genowefę, Antoniego, Małgorzatę, Józefa, Stanisława, Jana i Franciszkę. Z tychże, majątek szubiński dostała Teresa, zamężna w 1744 r. za Józefa Skoroszewskiego h. Awdaniec. W 1748 r. staraniem Weroniki Mycielskiej odnowiono kaplicę drewnianą p.w. św. Małgorzaty, wystawioną wcześniej przez szubińskich mieszczan.
Dziećmi Teresy i Józefa Skoroszewskich byli: Maciej Mikołaj Kilian i Mikołaj Bartłomiej Tymoteusz, ożeniony z Teresą Goetzendorf-Grabowską, a następnie z Józefą Gertrudą Katarzyną Szczaniecką z Łagowca h. Ossoria oraz córka: Teofila Ludwika Barbara. W licznych zapiskach z 2. poł. XVIII w. znajdujemy także szubińskich guwernerów i ekonomów – Franciszka i Eleonorę Chrzanowskich oraz posesorów – Józefa i Annę ze Smoleńskich Grabowskich, a następnie Hieronima i Wiktorię z Kąsinowskich Zawadzkich.
Stary dziedzic – Dymitr Mycielski, zmarł w 1771 r. Był kawalerem Orderu Świętego Stanisława. W 1782 r. jego synowie przeprowadzili na zamku w Szamotułach podział majątku, na skutek którego Szubin wraz z całym kluczem dóbr dostał Stanisław, starosta lubiatowski i major wojsk litewskich. Z tego okresu datuje się założenie obecnego parku w Szubinie. Dzierżawcą dóbr w tamtym czasie był Jakub Trąmpczyński, który wraz z burmistrzem Głowackim, w 1775 r. złożyli w Inowrocławiu przysięgę na wierność Królowi Pruskiemu. Pomimo przysięgi, Głowackiego jako Polaka usunięto ze stanowiska, a na jego miejsce w 1781 r. dziedzic Mycielski wyznaczył Niemca – Steinerta. Dalej, do 1799 r. właścicielem miasta został brat Stanisława – Jan Nepomucen Mycielski, a w latach 1800-1802 Skórzewscy. Dwa lata później dziedzicem był już Hieronim Mikołaj Baranowski z Baranowa h. Jastrzębiec (1762-1818), ożeniony z Kordulą Teklą Goetzendorf-Grabowską z Grabowa h. Zbiświcz. Mieli oni dwóch synów: Apolinarego (1804-1804) i Izydora Maurycego Ludwika (ur. w 1807 r.).
Pod koniec XVIII w. dawny zamek stracił swoją mieszkalną funkcję i stał się domem dla zarządców. Szubin wraz z majątkiem w Szubińskiej Wsi znalazł się w rękach niemieckich, z wyjątkiem okresu Księstwa Warszawskiego i lat 1813-15, gdy okupowany był przez wojska rosyjskie. Pomimo obecności Rosjan, administracja znajdowała się w rękach polskich. Prawdopodobnie ok. 1818 r., właścicielem całego klucza szubińskiego wraz z miastem został Carl Friedrich Kiehn (1770-1853), ożeniony z Luise Amalie Malisius (1797-1868). Za swoją siedzibę obrali Pińsko, natomiast w 2. poł. XIX w. Szubińską Wieś oraz Łachowo dostał Aleksander Kiehn, jeden z czwórki dzieci Carla i Luise.
W poł. XIX w. przy zamku stał młyn parowy z maszyną o mocy 36KM, były tu także dwa wiatraki i młyn wodny. W 1884 r. w miasteczku znajdowały się 2 kościoły, synagoga, stacja telegraficzna, urząd pocztowy, wspomniane młyny oraz 270 „dymów”, zamieszkałych przez 3042 osoby. Cały okręg miejski wraz z Nowym Dworem i folwarkim proboszczowskim, zwanym Dziekanką, liczył 275 „dymów” i 3121 mieszkańców, w tym 1828 katolików, 923 ewangelików i 370 żydów. Należało też do niego 1729 ha gruntów, w tym 759 ha ziem uprawnych, 613 ha łąk i 54 ha lasów. Parafia katolicka liczyła 5429 „dusz”, a ewangelicka – 4734. W tym czasie nie było tu jeszcze stacji kolei żelaznej; najbliższa znajdowała się w Szczepicach, odległych o 14 km. Z miasta wychodziły bite trakty do Żnina, Rynarzewa, Nakła i Kcyni.
Okręg dworski w Sz. składał się pod k. XIX w. z następujących miejsc: zamku szubińskiego, folwarków: Zielonowo, Seedorf i Wścibin oraz leśniczówek: Łapigrosz i Szubińskie Leśnictwo. Cały okręg liczył 29 „dymów” i 206 mieszkańców, w tym 116 katolików, 87 ewangelików i 3 żydów. Należało do niego 391 ha gruntów, w tym 116 ha ziem uprawnych, 2 ha łak i 244 ha lasów. W 1869 r. zamek był własnością kupców Morisa Baerwalda i Salomona Seliga, następnie w 1905 r. J. Feldta, w 1909 r. – Hübnera, a od 1912 r. Prigana. Do 1920 r. stał się całkowitą ruiną.
Aleksander Kiehn ożenił się z Emilie Mathilde Struve (ur. w 1838 r.) i to prawdopodobnie on był budowniczym opisywanego dworu (który pomimo utraty cech stylowych wolimy nazywać "pałacem"), na miejscu starego dworu Mycielskich. Później do pałacu dobudowano oficynę (od północy) i kolejną przybudówkę. Najstarszym synem Kiehnów był Richard (1866-1919). Na pocz. XX w. oprócz Szubińskiej (Szubskiej) Wsi, odziedziczył on również Pińsko. Richard kształcił się w gimnazjum Friedricha w Bydgoszczy, ożenił się w Berlinie z Elsą Clarą Werner (ur. w 1875 r.). Mieli czworo dzieci: Kurta Aleksandra (1897-1930), Maksa Richarda (ur. w 1899 r.), Hansa Carla i córkę Lucie Emmy.
Już pod koniec XVIII w. na terenie majątku w Szubskiej Wsi funkcjonował browar. W Szubinie zarejestrowanych było 14 piwowarów, a prawo warzenia piwa miało również 24 mieszczan. Piwowarzy otrzymali prawo warzenia piwa, po złożeniu opłaty w wysokości 1 złp. na rzecz dworu. Jednakże warunkiem było wzięcie do sprzedaży, także jednej beczki pańskiego (dworskiego) piwa, a otrzymane za nią pieniądze musieli oddać właścicielom. W 1913 r. browar przy pomocy maszyny parowej produkował 9538 hektolitrów piwa pełnego dolnej fermentacji i zatrudniał 18 robotników i 1 urzędnika. Po I wojnie światowej jego produkcja spadła do 2086 hl (208,6 tys. litrów) piwa zwyczajnego i 1484 hl piwa pełnego w 1919 r. W tym czasie pracowało tu 11 robotników i 1 urzędnik. Browar m. innymi produkował piwo o nazwie "Pilzner Polski.
Właścicielami byli chronologicznie; lata 1865-1893 - Aleksander Kiehn, 1893-1920 - Richard Kiehn, 1920-1925 - „sukcesorzy Richarda Kiehn” i w okresie 1925-35 - Elsa Kiehn. Po zaprzestaniu działalności w 1935 r., miała zostać ona wznowiona rok później, jednak zamiast browaru uruchomiono tu rozbudowaną i unowocześnioną (istniejącą wcześniej) słodownię. Być może zamknięcie browaru miało związek z kłopotami finansowymi właścicieli? Ciekawe ogłoszenie z Orędownika Szubińskiego z 1934 r. mówi o licytacji komorniczej części mebli i książek, należących do p. Karin Kiehn.
W 1926 r. majątek, leżący w obrębie gminy wiejskiej Szubin, miał 645,26 ha. Na obszar ten składało się 320,9 ha ziem uprawnych, 271,8 ha łąk i pastwisk, 28,18 ha lasów oraz 7,35 ha wód. Do oszacowania podatku gruntowego podawany był tzw. "czysty dochód gruntowy" w wysokości 1409 talarów. Oprócz browaru do majątku należały także tartak i gorzelnia. Jako właścicielka całości podawana była Elsa Rosen, czyli Elsa Kiehn, która po śmierci Richarda (mając 51 lat) wyszła ponownie za mąż, za Szweda - Otto Carla von Rosen (ur. 11.05.1884 r. w Sztokholmie). Już jako E. Rosen wymienia ją także Księga Adresowa Polski z 1930 r., podając wielkość majątku przed małżeństwem - 645 ha i po - 1591 ha. W 1934 r. zarówno opisywany obszar dworski, jak i "Szubin – zamek" zostały przyłączone do miasta.
Nie wiadomo, jak potoczyły się losy dzieci Elsy i Richarda. Kurt Aleksander do śmierci w 1930 r. był dyrektorem fabryki w Wągrowcu. Zapewne któryś z pozostałych synów był członkiem loży wolnomularskiej, gdyż do wybuchu 2. wojny światowej w budynku pałacu odbywały się tajne spotkania loży, w czasie trwania których nawet służba nie miała prawa wstępu.
W 1930 r. miasto Szubin liczyło 2744 mieszkańców. Mieścił się tu Magistrat, Starostwo, Komenda Powiatowa Policji Państwowej, Urząd Skarbowy, Powiatowa Kasa Chorych, Szpital, elektrownia i wiele innych. Do najważniejszych zakładów należały: trzy przedsiębiorstwa budowlane, cegielnia, fabryka wyrobów cementowych, kaszarnia, zakład reperacji maszyn, mleczarnia, fabryka octu, zakłady ogrodnicze, cztery piekarnie, tartak i dwie fabryki wody mineralnej. Były tu także liczne sklepy i punkty usługowe, drogerie, księgarnia, biuro ubezpieczeniowe „Vesta”, trzy hotele, dwie karczmy, pięć restauracji i inne. Usługi dla ludności świadczyli m.in.: bławatnicy, cieśle, fryzjerzy, introligatorzy, wyrobnicy kapeluszy, koszykarze, kuśnierze, malarze i wielu, wielu innych.
Szubin-Wieś i Szubin–Zamek stanowiły w 1930 r. odrębne jednostki administracyjne. Do obszaru dworskiego zaliczono 195 mieszkańców. Oprócz wielkiej posiadłości Kiehnów, na terenach Szubina-Wsi znajdowały się także mniejsze gospodarstwa: O. Krügera (68 ha) i F. Wekwerta (85 ha). We wsi był kołodziej Tomaszewski i wiatrak Jana Makowieckiego.
Majętność Szubin - Zamek w 1930 r. znajdowała się na terenie obszaru miejskiego Szubin. Należała do Kościoła Katolickiego, a jej zarządcą był Wojciech Domagała. Areał gruntów w 1926 r. liczył 138 ha, w tym 70,5 ha ziem uprawnych, 35 ha łak i pastwisk, 15 ha lasów. Do wyliczenia podatku wykazywano 557 talarów "czystego dochodu". Do tej części Szubina należał młyn motorowy Pawła Priganna i zajazd Henryka Ristana.
W latach 1941–1945 Szubin nosił nazwę Altburgund. Folwark proboszczowski, tzw. "Dziekanka", leżący nieco na wschód od miasta, w latach 1943-45 przezwano Dekanshof. Po 2. wojnie światowej budynek opisywanego dworu / pałacu przeznaczono na cele oświatowe. W 1958 r. utworzono w nim Żeńską Szkołę Rolniczo – Gospodarczą, istniejącą do 1965 r., a także (ok. 1959 r.) dwuletnią Męską Szkołę Rolniczą. Ta istniała w pałacu dwa lata, a następnie (w latach 70.) otwarto tu Zasadniczą Szkołę Ogrodniczą. Później szkołę przeniesiono do nowych budynków i pałac stał opuszczony. W latach 90. XX w. obiekt nabyła osoba prywatna.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Strona internetowa „Browar.biz”, forum dyskusyjne
Strona internetowa: http://polbeerlabels.pl/Szubin.htm
Niestety, uaktualniając opis po 10 latach, nie znajdujemy stron internetowych, które posłużyły jako źródłowe przy opisywaniu rodziny niemieckich właścicieli. Część informacji zawartych w opisie zawdzięczamy respondentom, a także p. Izabeli Nowak ze Żnina.
Mapster:
11821479 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 2972_Schubin_IX.1944_uniberk_C056967609.jpg
11814365 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 2972_Schubin_1878_McM86993.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór późnoklasycystyczny. Niestety nie dysponujemy zdjęciami obiektu sprzed 1945 r. Budynek piętrowy, fasadą skierowany na wschód, z oficynami, wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta i nakryty dwuspadowym dachem. W elewacji ogrodowej posiada obszerny taras, a we frontowej schody ujęte tralkową balustradą. Na skutek remontów całkowicie pozbawiony cech stylowych. Od strony wschodniej zachował się oryginalny parkan z początku XX w.

Park

Park z poł. XIX w. o powierzchni 3,08 ha, w którym wody zajmują 1,48 ha. Park i staw z wyspą, jak na warunki miejskie jest stosunkowo zaniedbany (2014 r.). Drzewostan składający się niegdyś z 22 gatunków drzew, obecnie jest zapewne mniej zróżnicowany, o czym świadczą liczne ślady wycinki, w tym okazów o obwodach 300-400 cm. Od północy znajduje się fragment dawnego murowanego ogrodzenia.

Inne

Obora i browar - słodownia z XIX w.
Ruiny zamku z XIII / XIV w.
Kościół gotycki z XIX w., wcześniej XIV w., z Kaplicą Jagiellońską z XVI w. Parafia św. Marcina
Kaplica cmentarna, drewniana św. Małgorzaty z 1748 r.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011