Sartowice

Stan obecny

Od 2003 r. do dziś zespół pałacowo-parkowy w Sartowicach należy do firmy z branży tekstylnej CMT Spółka z o.o. w Bydgoszczy.
Pałac jest opuszczony.

Historia

Pałac z 1792 r.
Wieś Sartowice przez wieki należała do okolicznych rodzin szlacheckich - Czapskich, Bąkowskich i Potockich. Potem majątek przeszedł na własność pruskiej rodziny von Schwanenfeldów. Ostatnimi właścicielami Sartowic była rodzina von Schwerin. W roku 1944 jeden z jej przedstawicieli brał udział w nieudanym zamachu na Hitlera, w rezultacie czego prawie całą rodzina została wymordowana. Przez wieki istniał tu dwór gotycki, który spłonął w 1750 r. Pałac w Sartowicach został wzniesiony w 1792 r. staraniem Ernesta Sartorius von Schwanenfelda, na miejscu wcześniejszego. Przy budowie nowego pałacu wykorzystano zachowane wcześniejsze piwnice oraz częściowo mury przyziemia, Pałac był kilkakrotnie przebudowywany, nosi obecnie ślady kilku stylowych nawarstwień. W latach 1963-1964 przeprowadzono gruntowny remont obiektu, niestety bez należytego nadzoru konserwatorskiego. Rozebrano wówczas frontowy portyk, oraz skuto klasycystyczny detal architektoniczny. Przebudowano również częściowo układ wnętrz. W ten sposób zatarto amfiladę pomieszczeń parteru. Z budynków gospodarczo-inwentarskich dawnego majątku nie zachował się żaden. Zostały rozebrane po 1945 r. Nie przetrwała również dawna rządcówka nazywana przez właścicieli "małym pałacem". Została spalona i rozebrana przez Rosjan, a jej gruzy zepchnięto w wiślane urwiska. Po zakończeniu wojny majątek w Sartowicach przejął Skarb Państwa Polskiego. W latach 1945-1947 funkcjonował tu dom wypoczynkowy dla funkcjonariuszy SB, a później w latach 1947-1990 prowadził działalność Zakład Rolny należący do PGR Rulewo. W pałacowych komnatach urządzono wówczas biura oraz mieszkania dla pracowników, a reprezentacyjny salon przeznaczono na Klub Rolnika. Obecnie pałac z dziurawym i cieknącym dachem jest widmem dawnej rezydencji ziemiańskiej i w niczym nie przypomina świetności, która trwała tu niemal dwa stulecia.

Opis

Pałac klasycystyczny. Budynek murowany z cegły i otynkowany, piętrowy z mieszkalnym poddaszem. Posadowiony na planie prostokąta gmach jest cały podpiwniczony na podmurówce ceglanej. Piwnice w części posiadają sklepienia kolebkowo - krzyżowe z lunetami. W siedmioosiowej elewacji frontowej, w czasach świetności pałacu, główne wejście ukryte było w portyku kolumnowym zwieńczonym niskim przyczółkiem. Na osi elewacji ogrodowej pałacu znajduje się niewielki taras poprzedzony schodami, oraz czterokolumnowy toskański portyk dźwigający daszek pierwszego piętra. Całość wieńczy trójkątny szczyt. Dawną rezydencję przykrywa czterospadowy blaszany dach niegdyś kryty dachówką.

Park

Park krajobrazowy w stylu angielskim o powierzchni 5,5 ha. Leży na na wysokiej skarpie i urwistym brzegu Wisły. Powstał na przełomie XVIII i XIX w wg projektu Irlandczyka Dionizego Mc Claira. Park był zaliczany wówczas do najpiękniejszych w województwie pomorskim. Znajdowała się w nim oranżeria, bażanciarnia oraz zwierzyniec, a stawy z arkadowymi mostkami były pełne ptactwa. Parkiem zajmował się ogrodnik, który wpuszczał tu turystów i pobierał opłatę - 1 grosz. W okresie międzywojennym przy pałacu, w miejscu dawnej oranżerii, odbywały się galerie obrazów. Park w Sartowicach jest jednym z najcenniejszych pod względem dendrologicznym parków w woj. kujawsko-pomorskim. Do dziś zachwyca nie tylko urozmaiconą rzeźbą terenu, lecz głównie dużą różnorodnością rosnących tu drzew, skupionych głównie na obrzeżach parku oraz wzdłuż wewnętrznych dróg komunikacyjnych. Pośród kilkuset drzew ozdobnych, zarówno krajowych, jak i egzotycznych, w parku rośnie: buk pospolity (forma zwisła), bożodrzew gruczułowaty, miłorząb dwuklapowy, iglicznia pospolita, platan klonolistny, chojna kanadyjska oraz pachnąca cytryną jodła kalifornijska. Wiek najstarszych drzew określa się na 220-250 lat. Nie brak również okazów pomnikowych (18 szt.), do których zostały zaliczone m.in.: dwa dęby szypułkowe o obw. 270 cm, dwa modrzewie polskie o obw.205 i 232 cm, miłorząb dwuklapowy o obw.208 cm, dwie daglezje zielone o obw.230 i 210 cm, dwa buki zwyczajne formy zwisłej o obw.297 i 280 cm, buk zwyczajny odmiany czerwonej o obw.286 cm oraz jesion wyniosły o obw.w pierśnicy 580 cm. Park w Sartowicach jest znany ze stromego urwiska z pięknym widokiem na Wisłę. Aleje parkowe prowadzą też do ewangelickiego cmentarza, na którym spoczywają mieszkańcy Sartowic. Porasta go chroniony barwinek pospolity, gwiazdnica wielkokwiatowa, kokoryczka wielkokwiatowa, oraz glistnik jaskółcze ziele. Podążając dalej, po lewej stronie, na wysokich sartowickich wzgórzach można zobaczyć okopy z II wojny światowej. Schodząc parowem w dół napotkać można stanowisko okazałych dębów szypułkowych - pomników przyrody, a przed dnem parowu rośnie po obu stronach ścieżki chroniony kopytnik pospolity oraz przylaszczka pospolita. Po przeciwległej stronie parku, niedaleko pałacu, znajduje się kaplica grobowa z 2 poł. XIX w. Widnieją na niej dwa herby: rodziny Schwanenfeld z małą kurką oraz rodziny Schwerin z łabędziem. Po wojnie rodzinne grobowce zostały umieszczone pod podłogą kaplicy i przykryte warstwą cementu. Stąd, wśród głębokich jarów, prowadzi szlak turystyczny do kaplicy świętej Barbary znajdującej się w Dolnych Sartowicach.

Inne

Kaplica dworska, ob. kościół parafialny p.w. św. Barbary z 1850 r.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011