Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się
Miniatura Samostrzel
2009, zdjęcie Marek Kujawa
Miniatura SamostrzelMiniatura SamostrzelMiniatura SamostrzelMiniatura SamostrzelMiniatura SamostrzelMiniatura SamostrzelMiniatura SamostrzelMiniatura SamostrzelMiniatura SamostrzelMiniatura SamostrzelMiniatura Samostrzel

Zdjęcie archiwalne

Miniatura Samostrzel
Zdjęcie Alojzy Nowak

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Marek KujawaTadeusz RepećMaciej PawłowskiAlojzy Nowak

Samostrzel

Województwo:kujawsko-pomorskie
Powiat:nakielski
Gmina:Sadki
Rodzaj obiektu:Pałac

Rejestr zabytków

Zespół:pałacowy, nr rej.: 38/A z 21.07.1970

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Pałac z k. XVIII / k. XIX w.
Samostrzel to wieś malowniczo rozłożona na północnym zboczu Doliny Noteci, leżąca 2,5 km na południe od Sadek i 12 km na zachód od Nakła. Po raz pierwszy pojawia się w dokumentach w 1288 r., w związku z zamianą dziesięciny z Samostrzela na dziesięciny z osad leżących w okolicy Koła – dla klasztoru w Byszewie - dokonanej przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba. W późnym średniowieczu były to dobra prywatne, należące do rycerskiego rodu Leszczyców. Pierwszym znanym właścicielem, pochodzącym z tego rodu, był Grzymisław, zarazem uznawany za protoplastę Samostrzelskich. W poł. XV w. znajdujemy tu Bartosza Samostrzelskiego ożenionego z Katarzyną, z która miał synów: Arnolda, Dobrogosta i Piotra Samostrzelskich. Ostatnim z tego rodu był Prokop Samostrzelski, zmarły przed 1609 r. Po Prokopie S. majątek odziedziczyła bratanica - Agnieszka oraz jej dzieci zrodzone z Marcina Słupskiego: Jan i Barbara. W 1609 r. wszyscy oni sprzedali swoje części wsi Stanisławowi Orzelskiemu, synowi Macieja - dziedzicowi Topoli. Wg regestów poborowych, wieś w 1618 r. miała 12 łanów osiadłych, 4 puste – wcielone do folwarku, 4 zagrodników, 1 kowala i młyn.
Ok. 1630 r. Samostrzel znalazł się w posiadaniu Mikołaja Smoguleckiego, starosty nakielskiego, który w 1633 r. sprzedał tę wieś Aleksandrowi Łochyńskiemu h. Jelita, za kwotę 24 tys. złp. Dwa lata później sprzedał S. z zastrzeżeniem prawa wykupu - Zofii ze Starczewskich Łubowickiej. Żoną Smoguleckiego była Anna Chrząstkowska; miał z nią syna Adama. Mikołaj S. zmarł w 1635 lub 1636 roku, następnie jeszcze przez trzy lata wdowa wraz z synem procesowali się o Samostrzel z Maciejem Orzelskim. Ostatecznie w 1639 r. Trybunał w Piotrkowie wydał wyrok, przysądzający S. Orzelskiemu. W międzyczasie jednak Orzelski prowadził jakieś interesy z Zygmuntem Grudzińskim, wojewodą kaliskim, posiadaczem ogromnych dóbr w Wielkopolsce, w tym
miast Łobżenicy, Barcina i co najmniej kilkudziesięciu wsi. Zapewne na skutek tych operacji Samostrzel znalazł się pośród dóbr wojewody, niestety zapiski o tych transakcjach nie zachowały się. Możemy jedynie prześledzić związki pomiędzy Grudzińskimi a Smoguleckimi i później Opalińskimi. Część ze swoich licznych dóbr wojewoda posprzedawał swoim synom: Piotrowi, Samuelowi i Andrzejowi Karolowi. Poza tym Grudzińscy byli spokrewnieni z Potulickimi poprzez Urszulę, która wyszła za Andrzeja P. Ciekawostką jest, że rotmistrzem w legionie tegoż Andrzeja był Konstanty Opaliński, syn Jana, wojewody poznańskiego. Razem walczyli oni w powstaniu Chmielnickiego na Ukrainie. W 1654 r. Andrzej był już wojewodą kaliskim po ojcu, a także otrzymał od króla starostwo rogozińskie. Cztery lata później sprzedał swojej siostrze - Helenie Lukrecji - Szczepice i Suchoręczek, zaś o Samostrzelu w tym okresie nic nie wiadomo. Z kolei w 1669 r. Stanisław Grudziński ożenił się z Marianną Opalińską, siostrą Jana O. W 1671 r. małżonkowie spisywali wzajemne dożywocie.
W 1675 r. w zapiskach po raz pierwszy pojawia się związek pomiędzy Opalińskimi a Bnińskimi h. Łodzia. Piotr O. ożenił się w t. roku z Ludwiką Bnińską, której zapisywał 50 tys. złp. posagu, m. innymi na Tarcach. Z czasem został on wojewodą łęczyckim (po Janie O.), a także otrzymał starostwa: międzyrzeckie i skwierzyńskie. W 1686 r. jakieś prawa scedowała na niego wnuczka Zygmunta Grudzińskiego - Zofia Przyjemska - córka Anny Gr. Taż Anna pośród swoich licznych mężów miała Jana Opalińskiego. Piotr z Bnina Opaliński zmarł w 1691 r., majątek pozostawiając synowi - Adamowi - późniejszemu staroście wałeckiemu. Jeszcze w 1693 r. część licznych dóbr sprzedała Adamowi wspomniana wyżej Przyjemska, jednak nie było wśród nich Samostrzela, który mniej więcej w tym okresie stał się własnością Władysława Łąckiego h. Korzbok, późniejszego kasztelana kruszwickiego. W 1698 r. Łącki sprzedał majętność samostrzelską Piotrowi Bnińskiemu h. Łodzia. Ten ożeniony był z Anną Krąkowską, z którą miał synów: Piotra, Wojciecha, Rafała i Stanisława. W dniu 6 lipca 1722 r. bracia (oprócz zamordowanego Piotra) zawarli w Samostrzelu kontrakt, na mocy którego majątek w S. pozostał przy Wojciechu Bnińskim. Ten ostatecznie wykupił samostrzelskie dobra od Władysława Łąckiego i kontynuował budowę pałacu rozpoczętą przez ojca, a w 1736 r. sprzedał starostwo i wójtostwo nakielskie Augustynowi na Działyniu i Kościelcu Działyńskiemu. Budowniczym nowo wznoszonej rezydencji był architekt Merkier ze Szczecinka. Budowę ostatecznie ukończono w 1749 r., po czym Wojciech rozpoczął budowę nowej, murowanej świątyni w Sadkach. Synem jego i Konstanty Cieńskiej był Konstanty Bniński, związany z dworem ostatniego króla – Stanisława Augusta Poniatowskiego i wybrany na marszałka trybunału bydgoskiego, której to funkcji nie zdążył objąć, w związku z konfederacją barską. W nagrodę za lojalność dostał w 1770 r. kasztelanię elbląską, a w 1772 r. także chełmińską. Później był starostą murzynowskim w powiecie inowrocławskim, które to stanowisko nadano mu dożywotnio w 1775 r. W tym też roku odznaczony został Orderem Św. Stanisława, a w 1778 r. Orderem Orła Białego.
Po I rozbiorze Polski, Konstanty Bniński posiadał spory majątek, także dzięki posagom żon: 80 tys. złp. po Brygidzie Załuskiej i po Franciszce Śliwickiej herbu Jelita, z którą miał syna Józefa oraz córki: Wiktorię, Wirydianę, Nepomucenę i Franciszkę. Samostrzel odziedziczył po ojcu Józef, ożeniony z Marianną Gąsiorowską h. Ślepowron. Ich dziećmi byli: Konstanty, Aniela, Jan, Ignacy i Anna. W 1816 r, Józef otrzymał od króla pruskiego tytuł hrabiowski, co w kręgach narodowych uznano prawie za zdradę. Od 1827 r. był deputowanym do Sejmu Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W Samostrzelu zgromadził kolekcję dzieł sztuki, a rezydencja stała się jedną z czołowych w Wielkopolsce i była licznie odwiedzana przez ziemian i działaczy patriotycznych; m. innymi bywała tu Emilia Sczaniecka.
W 1845 r. Józef Bniński sprzedał Samostrzel synowi, Ignacemu (1820-1889). W tym samym roku ten ożenił się w Lwówku z Emilią Łącką (1838-1904), z którą miał troje dzieci: Emilię (1846-1925) zamężną za Karola Ignacego hr. Mielżyńskiego h. Nowina; Bolesława Wojciecha (1849-1912), ożenionego w Choryni w 1883 r. z Katarzyną Taczanowską h. Jastrzębiec (1846-1894) i Marię Adę (1851-1934). W latach 1830 i 1880 dokonano przebudów pałacu wg projektów znanych architektów: Carla Friedricha Schinkla (1781-1841) i Franciszka Schwechtena (1841-1924), co miało zmienić jego charakter zgodnie z obowiązującą modą, a w drugim przypadku także wzmocnić konstrukcję wykonaną z kiepskich jakościowo XVIII-wiecznych materiałów budowlanych.
W 1888 r. Samostrzel stanowił dominium, do którego należały: Dąbki, Jadwiga, Kraczki, Mrozowo, Śmielin, Wybitowo i Żelazno. Na terenie domeny znajdowały się 23 domy, zamieszkałe przez 361 osób. Była tu także cegielnia i młyn parowy. Cały ten obszar w 1884 r. liczył 6206,09 ha, w tym 2703,8 ha ziem uprawnych, 2004,54 ha łąk i pastwisk, 1341,54 ha lasów, 137,78 ha nieużytków i 18,43 ha wód. Czysty dochód gruntowy wynosił 60920 marek. Folwark oprócz upraw specjalizował się w produkcji nabiału i hodowli bydła. Pozostałe miejscowości, które należały do okręgu dominalnego to: Borek, Ignalin, Mrozowska Huba, Stojek, Walden i Wybitowskie leśnictwo. Na terenie całego okręgu znajdowało się łącznie 85 domów, zamieszkałych przez 1411 osób, w tym 1353 katolików i 58 ewangelików.
Ignacy Bniński zmarł w 1893 r. na zapalenie płuc. Należy wspomnieć, że był wielkim patriotą i działał w obronie polskich interesów, a także wspierał zrywy powstańcze w 1848 i 1863 r. Był też członkiem koła polskiego, pruskiej izby panów. W 1862 r. był współzałożycielem banku aukcyjnego Tellus, którego upadek naraził go na stratę 800 tysięcy talarów. Za jego rządów majątek w Samostrzelu przeżywał swój największy rozkwit. Dobra odziedziczyła niezamężna córka, Maria, która wraz z matką Emilią mieszkała w pałacu. Ta zmarła w 1907 r., a w jej wspomnieniu pośmiertnym czytamy: „Śp. Emilia, wnuczka Melchiora hr. Łąckiego, pułkownika wojsk polskich, a córka Antoniego i Nimfy z Sczanieckich-Ozorya z Wąsowa urodzona 1827.1/III. w Posadowie. Wychowywana przez p. Emilię Szczaniecką wraz z siostrą jej Weroniką, póżniej zamężną Dąbrowską, w Berlinie. Tu poznał ją Ignacy hr. Bniński i poślubił ją. Zamieszkała w majątku męża Samostrzelu”.
W okresie międzywojennym do majątku Samostrzel należały folwarki: Mrozowo, Śmielin, Ignalin, Kraczki i Żelazno. Łączny areał tych dóbr liczył 6056 ha, w tym 2850 ha ziem uprawnych, 1884 ha łąk i pastwisk, 1215 ha lasów i 40 ha wód. Resztę stanowiły nieużytki. Czysty dochód gruntowy wynosił w 1926 r. 20327,34 talarów, czyli grubo ponad 60 tys. marek. Właścicielką majątku była Maria Bnińska, a zarządcami: Konstanty Bniński w Mrozowie i Stefan Preibisz w Kraczkach. Majątek specjalizował się w reprodukcji uznanych nasion zbóż oraz nasion buraczanych. Posiadał własną torfiarnię, gorzelnię, suszarnię i tartak.
Pałac był jedną z najwspanialszych rezydencji rodowych Polski północnej. Gościły tu takie znakomitości jak Jan Kiepura, Józef Piłsudski, Ignacy Mościcki, generał Edward Rydz - Śmigły, a także oficerowie wojsk napoleońskich. Maria Bnińska zmarła w 1934 r. Pod jej patronatem w okresie II Rzeczypospolitej działała placówka PCK, stowarzyszenie Młodych Polek oraz parafialny Caritas. Majątek zapisała krewnemu – Rafałowi Bnińskiemu, zamordowanemu przez Niemców w 1943 r. w Warszawie. Był on niepełnoletni i dlatego dobrami zarządzał w jego imieniu ojciec – Konstanty Bniński z Dąbek w powiecie wyrzyskim.
W 1930 r. wieś liczyła 1149 mieszkańców. Była tu gorzelnia i tartak należące do majątku, karczmy J. Mazura i J. Skowronka oraz kowal K. Wróblewski. W czasie 2. wojny światowej pałac został zajęty przez Niemców, którzy doszczętnie go ograbili i ulokowali w nim organizację młodzieżową Jugendheim, a w 1943 r., po klęskach na froncie wschodnim, szpital wojenny. W tym celu dokonali kolejnej przebudowy. Zarządcą w czasie wojny był Niemiec Kuno Sabathke. Po wojnie w latach 1947-1982 w pałacu funkcjonowała szkoła rolnicza, której jednym z dyrektorów był obecny kustosz Tadeusz Przyborowski, potem nastąpił kolejny remont i przebudowa, zarzucona w 1990 r.
Od momentu przejęcia zabytku przez wojsko w 2004 r. w obiekcie nic się nie działo. Przez pewien okres istniała koncepcja utworzenia w pałacu wojskowego ośrodka wypoczynkowego dla NATO, niestety upadła ze względu na zbyt duże koszty. Wojsko próbowało sprzedać obiekt, zaś równolegle trwały starania o zwrot majątku, prowadzone przez spadkobierców Marii Bnińskiej. Jaki był ich finał - nie wiemy. Na chwilę obecną pałac znajduje się w rękach prywatnych.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pałac barokowy, a po przebudowie w 1880 r. neoklasycystyczny. Jest to piętrowa, podpiwniczona budowla z dwoma skrzydłami, nakryta czterospadowym dachem, wzniesiona na planie zbliżonym do litery „E”, fasadą skierowana na południe. Główne wejście znajduje się w nieznacznym ryzalicie w osi budynku. Poprzedzone jest tarasem na wysokości pierwszego piętra, wspartym na czterech kolumnach z kapitelami ozdobionymi na wzór starożytnych Greków, motywami liści akantu. Korpus główny posiada jeszcze dwa ryzality boczne, które łącznie ze środkowym są zwieńczone trójkątnymi naczółkami z płaskorzeźbami. Od strony ogrodowej pałac posiada dwa skrajne, znacznie zryzalitowane skrzydła, a pośrodku półokrągły ryzalit z wyjściem na ogród. W dachu nad korpusem głównym umieszczono po dwie pary lukarn, a w skrzydłach po dwa malutkie okienka dachowe. W tympanonie południowego szczytu pałacu umieszczony został herb rodu Bnińskich – Łodzia, a w tympanonie środkowym fasady godło Polski, którego orzeł ma na piersi również ryngraf z herbem Łodzia.

Park

Park został założony w XVIII w. i przekomponowany pod koniec XIX w. w sposób nawiązujący do włoskich ogrodów tarasowych, z obszernymi schodami prowadzącymi na niższe partie ogrodu. Rzeka Rokitka płynąca przez park, nadaje uroku temu skupisku zieleni liczącemu ok. 500 sztuk drzew w wieku blisko 200 lat. Wewnątrz zbudowano liczne formy architektury ogrodowej, a także murowane piwnice, które służyły jako przechowalnie produktów żywnościowych. Przed wejściem do pałacu i na tarasach ustawione były rzeźby sfinksów, nawiązujących do parku Łąckich w Posadowie koło Lwówka. Pod głównym tarasem ogrodu włoskiego umieszczono nisze z posągami greckich bogiń (zniszczone przez hitlerowców, obecnie puste). Pod koniec XIX w. park uległ znacznemu powiększeniu. Obecnie drzewostan reprezentowany jest przez dęby szypułkowe oraz piramidalne, lipy drobnolistne, buki zwyczajne, kasztanowce, topole białe, jesiony wyniosłe, wiązy, platany, leszczyny i klony. Z iglaków najczęściej występują tu sosny, świerki, żywotniki i choiny kanadyjskie. Bogaty podszyt stanowią m.in. forsycje, śnieguliczka biała i trzmieliny. (Na podst. Renata Kaja "Przewodnik po zespołach pałacowych i dworskich..." Bydgoszcz, 2002).

Inne

Klasycystyczna oficyna z XIX w.
Spichlerz z 1880 r.
Browar i pozostałości ogrodzenia z 1880 r.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.