Płowęż

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Pałac z XIX w.
Po raz pierwszy wieś wymieniona została w tzw. dokumencie łowickim z 1222 r. jako Plowenzo. Kolejne nazwy to Plovis (1287 r.), Plafoyza, Plafonse (1516 r.), Grose Plowcze i Plowecze (1531 r.). W 1255 r. Teodoryk Gąsior (Gansborn) otrzymał od Krzyżaków 100 włók na prawie chełmińskim nad jeziorem płowęskim. Założył tam wieś Tymawę (Thiemau), która leżała w pow. grudziądzkim. W kolejnych latach wieś oblegana była przez plemiona pruskie. lecz już w 1257 r. założono tu parafię katolicką. Niedługo później wybudowany też został kosciół, pierwotnie drewniany a następnie, już pod koniec XIII w. murowany. W 1289 r. biskup pomezański Henryk zatwierdził te dobra dzieciom i potomkom Teodoryka: Tylowi Gąsiorowi i wdowie po jego bracie Piotrze oraz jej dzieciom - Janowi, Małgorzacie i Elżbiecie, dodając im jeszcze 10 włók. W 1285 r. biskup pomezański Heidenryk nadał Teodorykowi Stangonowi dobra nad jeziorem płowęzkim od granic klasztoru mędrzyckiego (Mandelkowen) począwszy, wzdłuż Osy na wschód (S.G.K.P.... t. 8, str. 325). W 1336 r. wymieniany jest Jeschko de Plouyz (Jaśko z Płowęża). Kolejna wzmianka o nadaniu połowy jeziora poch. z 1376 r., gdy biskup Mikołaj I nadał też wieś Płowęż, Jakubowi, Ściborowi i Witkowi (Jakob, Witke i Stibur v.d. Playenze) pod warunkiem oddania 1/6 połowu. W 1399 r. tenże Jakub nazywa siebie Jakuszem. W czasach krzyżackich wieś należała do komturstwa radzyńskiego. W 1414 r. znajdujemy tu Wytrębę z Płowęża (Witeram de magna Plafoz), któremu w czasie wojen spalono gospodarstwo. W 1414 jego straty w księgach szkodowych Krzyżacy oszacowali na 1000 grzywien, ponadto resztę wsi na 2000 grzywien i straty kościóła na 100 grzywien. Na pocz. XVI w. właścicielem wsi był Howig, czy też Hugo (?) ze Smolaga, w innych źródłach Hewck von Schmollung. W 1516 r. wieś nabył biskup chełmiński - Jan Konopacki, w drodze zamiany za Wabcz, Bobrowo i Uść (?). W poł. XVII w. spłonął kosciół; został odbudowany, a nastepnie przebudowany w okresie 1817-1820. Już w 1697 r. inwentarz majątku w Płowężu wymienia dwór kryty gontem i częściowo słomą, gorzelnię, browar, spichlerz, stajnię i oborę o dwu chlewach. Ponadto: "2 szopy zrembiste, gumno w szacholec o 4 pasiekach, a o 3 klepiskach i owczarnia" (SGKP... t. VIII str. 326). Kolejnymi włascicielami Płowęża byli: Goddentow (1781 r.), Olsnitz (od 1789 r.), Rutkowski (po 1791 r.) i od ok. 1803 r. ród Schroetterów (niemieckie "ö" można stosować zamiennie z polskimi literami "oe"). W XIX w. wieś stanowiła dobra rycerskie o pow. 709,35 ha z dochodem gruntowym 8523 marek. Do majątku należał młyn wodny; specjalizował się on w hodowli świń i owiec. Do majątku przynależało też 8 domów ze 137 m-cami oraz 19 innych budynków. Ok. 1885 r. wieś miała 809,35 mórg powierzchni, 8 domów z 84 m-cami oraz 22 inne budynki. Leżała na płd. od jeziora Plowenzer See, od którego wzięła swoją nazwę. Samo jezioro należało w części do pow. grudziądzkiego, a w części do brodnickiego. Pod koniec XIX w. majątek nadal należał do Schröterów, którzy wybudowali tu obecny pałac w otoczeniu parku. Na pocz. XX w. majątek został częściowo rozparcelowany a we wsi powstały nowe gospodarstwa. W 1929 r. we wsi wymieniane są 3 gospodarstwa: gminy kościelnej z 98 ha i 1049 markami dochodu, Piotra Gedderta z 264 ha i 3599 markami dochodu oraz Ottona Kleina ze 125 ha i 367 markami czystego dochodu gruntowego. W latach 1918-1939 zarządcą gospodarstwa należącego do kościoła był ks. Ignacy Kozłowski. Dwór i pozostałości majątku do 1939 r. należały do Piotra Gedderta, któremu jeszcze w 1939 r., na mocy rozp. Rady Ministrów z 11.02.1939 r. zabrano pod przymusowy wykup 80 ha. Po wybuchu 2. wojny światowej majątek przejęli Niemcy: w okresie 1942-45 gdy własnością wsi była Rzesza Niemiecka, nosiła ona nazwę Freiwald. Po 1945 r. dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Na terenie folwarku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, zlikwidowane ustawowo po przemianach 1989/90. Pozostałości gospodarstwa stały się własnością AWRSP, a następnie osób prywatnych.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902
Książka Adresowa Gosp. Rolnych pow. 50 ha woj. Pomorskiego, 1929
Internetowy System Aktów Prawnych...
Józef Krzepela "Rody Ziem Pruskich", 1927
Praca zbiorowa \\\"Diecezja toruńska. Historia i teraźniejszość\\\"
Geoportal
Wikipedia
Wszystkie Prawa Zastrzeżone!

Opis

Pałac późnoklasycystyczny. Budynek piętrowy (dom nr 61) z poddaszem, podpiwniczony, nakryty czterospadowym dachem. Wzniesiony na planie prostokąta, w dłuższej osi zbliżonej do W-E. Z niewielką przybudówką od zach. i oficyną połączoną z budynkiem głównym za pomocą łącznika od wsch. W fasadzie nieznaczny ryzalit z arkadowym wgłębnym portykim wspartym na kolumnach. Przybudówka posiada dodatkowe wejście poprzedzone schodami. Wewnątrz zachowały się trzy klatki schodowe, w tym dwie prowadzące na wszystkie kondygnacje.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego jest w znacznej mierze zachowany. Podwórze gospodarcze należące do innego właściciela niż park i pałac, znajduje się w zach. części zespołu.

Park

Park z XIX w. o pow. ok. 6 ha, wraz z pałacem i stawem we wsch. części. Główny fragment starodrzewu, rosnący na działce ewidencyjnej nr. 040207_5.0015.206/45 ma powierzchnię 5,37 ha. (Geoportal) Na uwagę zasługuje aleja pomnikowych dębów szypułkowych.
We wsi zachowały się również pozostałości dwóch innych parków, należacych do majątków wymienionych w opisie. Na płn. od opisywanego założenia o pow. niecałego 1 ha (dz. 36/1) oraz o trudnej do oszacowania pow. na dz. rolnej nr. 76/5.

Inne

Kosciół gotycki, k. XIII w. / 1649 r. / 1817-20, p.w. św. Malgorzaty

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011