Palczyn

Stan obecny

Opuszczony. Stan techniczny bardzo zły. Wprawdzie do 2002 r. dwór był zamieszkały, ale w kolejnych latach został rozszabrowany i zdewastowany. Własność J.S.T. w Złotnikach Kujawskich.

Historia

Dwór z pocz. XX w.
Palczyn to wieś położona 10 km na wschód od Łabiszyna i 8 km na płn. zachód od Złotnik Kujawskich. Jej wcześniejsza nazwa to Pałczyn. Pierwsze wzmianki sięgają XII w., kiedy to Bolesław Krzywousty nakazał usunąć wieśniaków z osady i nadał ją rycerstwu. W XVI w. jednym z właścicieli był Stanisław Witosławski ożeniony z Katarzyną Borucką (1583 r.), którzy mieli córkę Teofilę zamężną z Marcinem Bogołomskim z Bogołomii i Łekna. W XVII w. właścicielem Palczyna został Mikołaj Lubstowski z Lubstowa h. Leszczyc, rotmistrz z dworu królewskiego, ożeniony z Zofią Kołudzką, z którą miał syna Adama i córkę Izabelę. Adam (1640-1701) był kasztelanem kowalskim, starostą kruszwickim i stolnikiem inowrocławskim (około 1670 r.).
W 1665 r. pod Palczynem stanęły przeciwko sobie, w szyku bojowym, wojska stronników magnata Lubomirskiego i wojska królewskie. Doszło do „podjazdów i harców zaczepnych”, jednakże do rokoszan przybiegli biskupi Trzebiński i Leszczyński i zdołali powstrzymać walkę. Król wraz z wojskiem udał się do Torunia, a rokoszanie rozjechali się do domów. Zdarzenia te były wstępem do bitwy pod Mątwami w 1666 r. Cztery lata później właścicielom Palczyna przyznano odszkodowanie za straty spowodowane przez wojsko.
Spośród pięciorga dzieci Adama Lubstowskiego, kolejnym właścicielem Palczyna został Maciej. W skład jego ówczesnych dóbr wchodziła także wieś Przyłęki i połowa Dąbrówki. W 1737 r. dziedzicem tychże został Marcin Pławiński, ożeniony z Konstancją Wałdowską. Mieli oni trzech synów: Józefa, Jana ożenionego z Teresą Rodkiewicz herbu Pobóg i Antoniego ożenionego z Anną Sosnowską. W 2. poł. XVII w. w Palczynie znajdujemy już Franciszka i Annę Gizińskich, którym w 1765 r. urodził się syn Antoni Ignacy. Kilka lat później wymieniani są Tomasz i Anna Węsierscy, którym w 1773 r. urodził się syn Antoni Benon. Ostatnia wzmianka z ksiąg parafialnych w Pęchowie dotyczy ślubu, jaki w 1769 r. zawarli Kazimierz Rakowski i Joanna Pinińska. Świadkami na ślubie byli: Józef Pławiński (z Rucewa) i Paweł Chmielewski.
Następnie wzmianki o polskich właścicielach wsi się urywają. Wiadomo, że w 1865 r. była ona w posiadaniu Franza Jahnza. Prawdopodobnie właśnie dla rodziny Jahnz wzniesiony został w poł. XIX w. obecny dwór. Około 1888 r. wieś stanowiła dominium o areale 604,64 ha, w tym 425,02 ha ziem uprawnych, 86,39 ha łąk, 42,83 ha pastwisk, 37,2 ha lasów, 8,3 ha pustkowia i 4,89 ha wód. Majątek był w wysokiej kulturze rolnej, a czysty dochód gruntowy wynosił 10316 marek. Oprócz dworu w folwarku wybudowano nowoczesne na tamte czasy budynki gospodarcze. Urządzenia folwarczne napędzane były ogromnym kieratem, umieszczonym pośrodku podwórza, skąd za pomocą długiego wału, napęd przenoszony był do budynków. W tym czasie majątek specjalizował się w hodowli bydła szwajcarskiego, a także uprawie zbóż i buraka cukrowego. We wsi znajdowało się wówczas 11 domów, zamieszkałych przez 203 osoby, w tym 165 katolików i 38 protestantów.
W 1926 r. obszar gospodarstwa wynosił 601 ha, w tym ziemi uprawnej 426 ha oraz 128 ha łąk i pastwisk. Jego właścicielem był wówczas Bruno Jahnz. Do oszacowania należnego podatku gruntowego wykazywano ówczesnej "skarbówce" 3400 talarów czystego dochodu gruntowego.
W 1930 r. wieś Palczyn liczyła 198 mieszkańców. W okresie 2. wojny światowej majątek zarządzany był przez Ulricha Jahnza. Ten niemiecki obszarnik z Palczyna, członek SS w randze Rottenfiihrera był uczestnikiem tzw. „Krwawej Niedzieli” w Inowrocławiu, w nocy z 22 na 23 października 1939 r. Masakra w inowrocławskim więzieniu odbiła się szerokim echem w Europie. Informowało o niej radio francuskie i Churchill w angielskiej Izbie Gmin. Było to tak, że dnia 22 października pijany Jahnz i jego przełożony, Hirschfeld, po polowaniu w lasach należących do majątku mieli jeszcze mało atrakcji. Kazali się wieźć do więzienia, gdzie brutalnie zabili kilkudziesięciu Polaków, w tym właścicieli ziemskich, nauczycieli i prezydenta Inowrocławia. Urlich Jahnz został aresztowany 10.VI.1940 r. i sądzony przez I Sąd Specjalny Niemiecki w Poznaniu, i wyrokiem sądu z dn. 23.VII.1940 r. – uniewinniony, jako że wykonywał tylko rozkazy przełożonego. Hirschfeld dostał karę 15 lat ciężkiego więzienia. Jahnz do końca wojny był postrachem okolicznej ludności. Według legendy utopił w stawie pokojówkę, która zaszła z nim w ciążę. W 1945 r. został złapany i rozstrzelany przez żołnierzy radzieckich.
Wieś w latach 1940-1945 nosiła nazwę Paulhof. W 1946 r. palczyński majątek przejął Skarb Państwa Polskiego, zaś użytkownikiem resztówki została Spółdzielnia Produkcyjna Inowrocław. Od 1955 r. w budynku dworu mieściła się szkoła podstawowa, a później mieszkania nauczycieli. Szkołę zlikwidowano za czasów rządów Platformy Obywatelskiej. Pomimo prób ratowania przez mieszkańców, została ostatecznie zamknięta w 2014 r.
Opracowanie własne na podst. dostępnych źródeł w Internecie i badań terenowych.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór eklektyczny, piętrowy z oficyną. Od strony południowej dobudowany nowy budynek szkolny.

Park

Park krajobrazowy z XIX w. o pow. 5 ha. Ciągi spacerowe na chwilę obecną (2022) są całkowicie nieczytelne i niedostępne. Nie da się już obejść głównego stawu położonego najbliżej dworu. Najstarszy drzewostan, którego wiek wynosi ok. 200-250 lat możemy spotkać w południowej części parku, wokół dużego stawu, oraz przyległych do niego wnętrz. Są to głównie klony pospolite i klony polne, lipy drobnolistne, dęby szypułkowe, kasztanowce białe i wiązy szypułkowe. Z ciekawszych odmian spotkamy tu:pięciopniowy dąb szypułkowy odmiany piramidalnej, aż 37 pomników przyrody, m.in. 2 lipy srebrzyste, 5 lip drobnolistnych, 3 wierzby kruche, 2 buki pospolite, 2 cyprysiki Lawsona i inne. Dodatkową atrakcję stanowi punkt widokowy, oraz pozostałości niemieckich urządzeń hydrotechnicznych z okresu drugiej wojny. W 1991 r. wnioskowano o uznanie całego parku za kompleksowy pomnik przyrody, biorąc pod uwagę różnorodność gatunków, dobry stan zdrowotny drzewostanu, oraz łatwość odtworzenia układu przestrzennego parku. Obecnie wnioski te należy uznać za niewykonalne.

Inne

Obora, stodoła, 3-kondygnacyjny spichlerz i waga folwarczna z XIX w.
We wsi zabytkowe, drewniane domy z XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011