Orle

Stan obecny

Zamek - ruiny.
Rządcówka - opuszczona, własnośc UM i G. w Mroczy .Ostatnio są plany rewitalizacji terenu wkoło rządcówki a także jej samej przez Gminę Mrocza.

Historia

Zamek z przełomu XIV i XV w.
Pierwsza wzmianka pochodzi z 1288 r, była to wówczas wieś kościelna. Po raz kolejny pojawia się w 1391 r. wraz z pobliskim Rościninem i nazwiskiem właściciela tych ziem - Orlikiem. Kolejnym był Sławbor z Bożejewic (Sławbór lub Sławobor). W 1433 r. nabył on od Piotra z Orla i Drogosławy cztery łany w Orlu wraz z czterema karczmami i następnie inne okoliczne dobra - Rościmin, Zduńsko, kolejne łany w Orlu i cz. Baiałowieży. Po śmierci zięcia, Piotra Włościborskiego córka Elżbiety zwróciła dobra ojcu. Ten zapisał je kolejnej żonie - Małgorzacie, następnie dobra odziedziczył jeden z synów - Mikołaj. Dzięki spadkowi po jednym z braci, służącym u boku króla stał się zamożnym szlachcicem, szybko powiększył majątek i stał się znaną osobą, sprawował funkcję sędziego grodzkiego w Nakle. Ożenił się z Małgorzatą Siedlecką, miał dzieci - synów Jana i Mikołaja oraz córkę Małgorzatę, którzy odziedziczyli majątek. Większość dóbr pozostała w rękach Mikołaja (ur. 1489 r.). Był trzykrotnie żonaty, z drugą żoną Anną Grudzińską miał dwie córki, Katarzynę i Barbarę. Z trzecią, Barbarą Grocholską miał synów którzy byli męskimi kontynuatorami rodu Orzelskich. Łącznie miał 17 dzieci. Jeden z synów Andrzej odsprzedał cz. Orla i Białowieżę wyderkafem Aleksandrowi Wałdowskiemu. Prawo do Orla zachował kolejny z synów Mikołaja i Barbary z Grocholskich - Świętosław. Urodził się w 1549 r. na zamku w Orlu, gdzie spędził dzieciństwo. Był zwolennikiem Stefana Batorego, za co w 1580 r. otrzymał urząd sędziego ziemskiego kaliskiego i później starostwo kościańskie. Od kolejnego króla, Zygmunta III Wazy otrzymał dożywotnią rentę 1500zł. z żup bydgoskich. Pozostawił po sobie wiele pism, a jego głównym dziełem jest \\\"Acta interregni post obitium nimiurum Sigismundi Augusti\\\" która trafnie uwypukla polskie wady, które 200 lat później przyczyniły się do rozbiorów. Po jego śmierci dobra przejęła wdowa Katarzyna Rusocka, w 1599 r. wydzierżawiła je pasierbowi, młodemu Świętosławowi Orzelskiemu. Jego brat Zygmunt dzierżawił swoje części Jakubowi Sarnowskiemu i częściowo Kruszewskim. Wdowa po Świętosławie skasowała oprawę i dożywocie na większości wsi należących do majątku. Spośród ich dzieci majątek rodowy odziedziczył Aleksander Jerzy. Na skutek sprawy sądowej o zabójstwo na pocz. XVII w. słuch o nim zaginął, majątkiem zarządzała żona - Magdalena. Zmarła ok. 1694 r. Dwór został całkowicie zniszczony przez Szwedów w czasie \\\"potopu\\\". Magdalena Orzelska miała dwóch synów, Świętosława i Samuela, którzy sprzedali majątek Janowi Krzyckiemu, kasztelanowi poznańskiemu. Od schyłku XVIII w. majątek stał się własnością rodziny Koczorowskich. Pruski spis inwentaryzacyjny informuje, że folwark w Orlu składał się z 10 łanów, we wsi działała karczma oraz młyn wodny o dwóch kołach. Właścicielami byli m.in. Karol i Adolf Koczorowscy którzy w 1861 r. wyremontowali tutejszy kościół. W XIX w. folwark w Orlu prowadzili zarządcy zatrudniani przez Koczorowskich, a później dzierżawcy. Budynek mieszkalny dla zarządców powstał w 1820 r. Usytuowany został malowniczo na zach. skraju parku. W 1921 r., w odrodzonej Rzeczypospolitej pierwszym zarządcą majątku został Michał Wnuk, a potem Aleksander Balcer (aż do 1939 r..) Hodowano tu ok. 200 szt. rogacizny, a majątek liczył wówczas 350ha.

Opis

Zamek
Dwór obronny w stylu gotyckim, zbudowany na sztucznej wyspie przez Sławbora z Bożejewic. Murowany z cegły, posiadał kształt prostokąta wydłużonego w osi wsch.-zachód. Na parterze znajdowały się dwa pomieszczenia, od str. płn. stała baszta z kolistym korytarzem i klatką schodową. Wysepka miała kształt trapezu, dworek usytuowano na niewielkim wzniesieniu. Od strony płd. można dostrzec płaskie kamienie ułożone jako bruk. Mury ceglane o grubości ok. 65-70 cm spoczywają na fundamencie z polnych kamieni, większe głazy są szczególnie widoczne od str. wschodniej. Znaleziono tu ślady świadczące o tym, że wcześniej istniała tu budowla drewniana. Znaleziono także narzędzia, kafle z pieców, ostrogi, szczypce żelazne i wiele innych. Nad brzegiem jeziora zlokalizowano kamienne wzmocnienie brzegu, przypuszczalnie przystani rybackiej.

Folwark
Zachowały się także ogólne zarysy orzelskiego folwarku. Założenie składało się z budynków gospodarczych, domu mieszkalnego nazywanego \\\"rządcówką\\\" oraz kolonii mieszkalnej, położonej w pewnej odl. w kierunku wschodnim. Obecnie zachowały się jedynie ceglane filary jednej z trzech dawnych bram wjazdowych. Na płn.-wsch. od rządcówki zachował się . magazyn z cegły palonej, o wątku krzyżowym. W murze umieszczone są otwory, zwane lizenami. Istnieją też jeszcze ruiny jednej z dawnych stajni.
Rządcówka jest budynkiem jednokondygnacyjnym, z poddaszem użytkowym, krytym dachem dwuspadowym. Podmurówkę wykonano z kamienia i zakończono ozdobną warstwą cegieł położonych w układzie rolkowym. Ściany wymurowano z cegły palonej, o wątku krzyżowym z fragmentami konstrukcji szachulcowej. Dach przyozdobiony jest naczółkiem i przykryty dachówką karpiówką z ozdobną facjatą od str. elewacji zachodniej. Szczyt facjaty zdobi okrągła blenda, a pod nią znajduje się ozdobny gzyms i okno. Do niedawna wejście chroniła drewniana altana.

Park

Park z XIX w. o pow. około 4ha. Przez jego środek przepływa rzeczka Orla. Rośnie tu interesujący drzewostan: dęby szypułkowe porośnięte wijącym się ciemnozielonym bluszczem, kilkusetletnie świerki, cisy, klony, olchy, brzozy, graby, buki, jesiony, topole i wierzby. Obok stojącego tu kościółka (dawnej szkoły) znajdują się mogiły dawnych zarządców. Park w części przylegającej do kościoła jest zadbany, reszta jest zdziczała i zaniedbana. Ruiny dawnego dworu obronnego znajdują się za parkiem i mostem, na prawym brzegu rzeki, ukryte wśród gęsto rosnących tu samosiewów.

Inne

Rządcówka z 3 ćw. XIX w.
Spichlerz z 1870 r.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011