Skatalogowanych zabytków: 11428
Zarejestruj się
Miniatura Żerniki
2010, zdjęcie Marek Kujawa
Miniatura ŻernikiMiniatura ŻernikiMiniatura Żerniki

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Marek Kujawa

Żerniki

Zernik

Województwo:kujawsko-pomorskie
Powiat:żniński
Gmina:Janowiec Wielkopolski
Rodzaj obiektu:Dwór

Stan obecny

Własność J.S.T. Mieszkania

Historia

Dwór z pocz. XX w.
Żerniki to dawne miasto, obecnie wieś leżąca niedaleko od Janowca Wielkopolskiego, w odległości 15 km na płd.-zachód od Żnina. Niegdyś była to stara osada w południowej części Pałuk, przy wypływie rzeczki Wełny z jeziora Tonowskiego. „Tam wśród łąk bagnistych, na prawym brzegu Wełny, osadził jakiś panujący książę swoich żerników, zajmujących się tuczeniem bydła, zbieraniem żołędzi, itp." Pierwsza wzmianka o Żernikach pochodzi z 1136 r., kiedy to zostały wymienione wśród posiadłości arcybiskupów gnieźnieńskich. Później stały się własnością ówczesnych książąt kujawskich. W latach 1298-1849 Żerniki posiadały prawa miejskie. Już po otrzymaniu tych praw, król Władysław Łokietek oddał Żerniki wraz z Obiecanowem i Sękoradami w ręce wojewody pomorskiego - Mikołaja Jankowicza, w zamian za Komorowo i inne wsie na Pomorzu.
Kolejnym właścicielem miasta został Przecław, piszący się z Żernik, który miał syna imieniem Mroczko. Ten w 1311 r. posiadał także pobliskie Rogowo. W 1367 r. znajdujemy tu Krystyna z Żernik, kasztelana Zbąszynskiego, który był dłużnikiem Jaręta, kanonika gnieźnieńskiego. Kasztelan ten występuje jeszcze w 1382 r. na zjeździe w Radomsku. W tym samym roku w Trzemesznie pojawił się, w otoczeniu margrafa (Markgraf – niemiecki tytuł oznaczający inaczej margrabię, czyli hrabiego zarządzającego „marką” – niemiecką strażą przednią) Zygmunta, Andrzej z Żernik. Ten trzymał także Targownicę pod Mogilnem. Gościem w Żernikach w tamtym czasie był Krzesław z Kurozwęk, starosta wielkopolski, kasztelan sandomierski, który „złożył tam sądy starościńskie”. Podczas tej wizyty Andrzej z Żernik przy zgromadzonej szlachcie oświadczył, że zwróci Targownicę klasztorowi trzemeszeńskiemu.
Kolejny właściciel, Mikołaj z Żernik pojawił się w zapisce z 1399 r., w sporze sądowym z Janem z Kaczkowa. Po jego śmierci dziedzicem został zięć – Olbrycht. Spory o Żerniki toczyły się w sądzie grodzkim kcyńskim, w latach 1425-1475, kiedy Żerniccy pieczętowali się h. Dryja. Rodzina ta była budowniczymi tutejszego kościoła, który być może istniał już w XIII, lub XIV w. W 1523 r. była to już świątynia murowana, dziedzicem był wtedy Marcin Żernicki. Właścicielem miasta w 2. poł. XVI w. był Feliks Żernicki herbu Dryja, a następnie jego syn, również Feliks. W 1577 r. miasto płaciło podatki od 3 śladów osiadłych, a 2 lata później już od 4 i ½ śladu. W tym samym roku dawano szosu podwójnego 4 złote i 24 grosze (Podwójny szos, lub tzw. „dupla” – był to podatek płacony przez mieszczan od nieruchomości). Pozostałe podatki z tamtego okresu to: „opłaty od 2 kół walnych, 1 rybaka, 3 zagrodników, 3 komorników, 4 rzemieślników, od dwóch beczek śledzi, od palenia gorzałki i od szynkowania. W r. 1618-20 płacono z 13 domów rynkowych po 6 gr., 2 zł. 18 gr. (?), od 3 domów w ulicy bydgoskiej 18 gr., z 18 nędznych chałupek po 2 gr., z 4 ½ śladów osiadłych po 30 gr., od 2 rzemieślników po 15 gr., od 2 komorników po 6 gr., od 2 kół walnych (młyna - przyp!) po 24 grosze.
Na pocz. XVII w., Żerniki wraz z Zuzołami i młynem Zrazim były własnością Marcina Padniewskiego, ożenionego z Marianną Trzebuchowską. W tamtym czasie istniał już tutaj dwór. W 1609 r. Padniewscy dokonali podziału majątku, na skutek którego dział pierwszy, czyli: Zrazim, Żerniki, dwór w Żernikach i Zrazimiu, młyny: Zrazim i Podedworem, rzekę Wełnę od granicy Włoszynowskiej do granicy Janowskiej, wieś Wełnę z folwarkiem i Latanino – otrzymał Marcin Padniewski. Ożeniony był z Marianną de Roszki, z którą miał syna Wojciecha. W poł. XVII w. w skład dóbr Padniewskich wchodziły także Świątkowo i Uścikowo, które Wojciech zobowiązał się dać swojej córce - Ewie Mariannie.
Padniewscy i ich spadkobiercy trzymali Żerniki prawie do końca XVII w., a następnie przeszły one w ręce rodzonych braci, Konstantyna i Ludwika Szygowskich. Posesorem w tym czasie był Michał Głuski z Drzewicy. W 2. poł. XVIII w. miasteczko należało do Andrzeja Koszkowskiego, ożenionego z Heleną Kaliszkowską, a następnie ich syna Józefa. Ten pełnił funkcję podstarościego grodzkiego radziejowskiego. W 1778 r. sprzedał połowę dóbr Żerniki, Zuzoły, Wełnę, pustki Latonin, Kozłowiec, młyn Zrazim i las Zapowiedź Wawrzyńcowi Borzym-Gliszczyńskiemu, za sumę 89. 960 złp. Kilka lat później Józef Koszkowski odkupił Żerniki od Jakuba Gąsiorowskiego, wnuka Teresy Padniewskiej, który z kolei odziedziczył dobra po Wojciechu Padniewskim, kanoniku poznańskim. I tu urywają się zapiski o polskich właścicielach miasta. Przez kolejnych kilkadziesiąt lat zapewne znajdowało się ono w rękach niemieckich właścicieli. W 1840 r. właścicielami miasta była rodzina Osten-Sakin, a następnie Wincenty Sobierajski. Po nim Żerniki odziedziczyła Maria z Sobierajskich, która wyszła za hrabiego Bnińskiego, a pod koniec swoich „rządów” sprzedała majątek Komisji Kolonizacyjnej.
W 1890 r. w Żernikach były 33 „dymy”, 200 Polaków i 4 żydów, 3 szewców, bednarz i kołodziej. Opisywany folwark powstał na płn.-wschód od miasteczka, zapewne w poł. XIX w. Ta część Żernik nazywana była niegdyś Hutami Żernickimi. Natomiast główna majętność Żerniki miała swój dwór kilkaset metrów na zachód od centrum (w dolinie pomiędzy Ż, a Zrazimiem zwanym Herrnkirch) i nie zachowały się tam żadne relikty dawnego założenia dworskiego. Do folwarku w 1890 r. należało 867 ha; przynosił on czysty dochód gruntowy w wysokości 7744 marek. Pozostała część wsi – dawne miasteczko, liczyła 463 ha gruntów, 36 „dymów” i 354 mieszkańców, w tym 334 katolików, 17 ewangelików i 3 żydów. Była to największa liczba mieszkańców w Żernikach, na przestrzeni całej ich historii.
W 1886 r. wieś Żerniki (po utracie praw miejskich w 1849 r.) należała już do Komisji Kolonizacyjnej, która rozparcelowała grunta. Sprowadzono tu osadników niemieckich, dla których z Zrazimiu wybudowano kościół ewangelicki oraz szkołę. Resztówka po majątku ziemskim stała się zapewne gospodarstwem prywatnym. Natomiast opisywane założenie na Hutach nabył na początku XX w. Niemiec A. Schmidt. To właśnie dla niego wzniesiony został w 1925 r. obecny dworek, w otoczeniu niewielkiego parku. Gospodarstwo Schmidta specjalizowało się w hodowli bydła rasy nizinnej. W 1930 r. wieś liczyła 287 mieszkańców. Było tu także Kółko Rolnicze, a we wsi oprócz folwarku znajdowało się gospodarstwo należące do G. Fürchoffa (54 ha). Był tu też wiatrak A. Rożka, karczma F. Lemańskiego i handel nierogacizną Stanisława Szulca. Usługi we wsi świadczyli: akuszerka Stanisława Strzelecka, cieśla I. Rutkowski, koszykarz S. Wiciński, krawiec S. Janiszewski, stolarz A. Bup i szewc W. Święcicki. Znajdowały się tu także kamieniołomy, których właścicielem był M. Burek. Ostatnim właścicielem opisywanego majątku do 1945 r. był Albert Schmidt. W latach 1939-1945 wieś nosiła nazwę Zernau.
Po zakończeniu wojny majątek został znacjonalizowany, a na jego terenie powstał Państwowy Ośrodek Maszynowy, który funkcjonował do pocz. lat 90. XX w. W tamtym okresie wybudowano także bloki mieszkalne dla pracowników POM-u oraz utworzono dla nich ogródki działkowe. W dworku, przez jakiś czas po wojnie, mieszkała u rodziny hrabina Plater (potomkini słynnej Emilii), pozbawiona domu i dawnego majątku.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Artykuł Jacka Drozda „Starodawne podatki” na stronie internetowej magazynu „Najwyższy Czas!";
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11813427 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3271_Rogowo_IX.1944_APP_Sygn._M.top.25-540.jpg
11811777 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3271_(1718)_Rogowo_1889_APP_Sygn._M.top.25-955-1.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór parterowy, nakryty dwuspadowym, naczółkowym dachem z wystawką od frontu, posiada skromne cechy stylowe. Wejście ograniczone jest od góry szerokim betonowym łukiem, wspartym na dwóch półkolumnach. Prowadzą do niego schody ujęte półkolistymi murkami.

Park

W otoczeniu dworku znajdują się pozostałości niewielkiego parku. Obecnie o pow. ok. 0,5 ha. Niegdyś istniał tu także duży sad.

Inne

- Kościół gotycki, par. p.w. Narodzenia NMP z 2. poł. XV w.
- Zabytkowa zabudowa wsi z XIX i pocz. XX w., w tym rynek dawnego miasteczka.
- Pomnik 5 ofiar faszyzmu - mieszkańców okolicznych wsi.
- W pobliskim Zrazimiu - zespół kościoła ewangelickiego z XVIII / XIX w. i szkoła z k. XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Tadeusz Hieronim ( tedesse ) Rzepka3 lata i 8 miesięcy temu
Nie tylko interesujący opis ale i wspaniałe fotografie! Dzięki Marku!
Marek Kujawa3 lata i 8 miesięcy temu
Dzięki za opinię :)