Ryszewko

Stan obecny

Plebania

Historia

Dwór z pocz. XX w.
Ryszewko i Ryszewo to wsie leżące 7 i 9 km na południe od Gąsawy. Aby opisywać Ryszewko nie sposób nie wspomnieć o drugiej z tych wsi, dlatego niniejszy opis podzieliliśmy na dwie części.
1. Ryszewko
Wieś znana była już w XIV w., kiedy to wybudowano pierwszy kościół parafialny. Z czasem został on przyłączony do parafii w Gąsawie jako kościół pomocniczy. Pomiędzy 1366 a 1383 rokiem z Małego Ryszewa (Ryszewka) pisał się Grzymisław, zapewne ten sam, który w latach 1358-1378 pisał się z Ryszewa. Około 1450 r. Ryszewko stało się ponownie siedzibą parafii, od pocz. XVI w. pod wezwaniem św. Marii Magdaleny. Ok. 1523 r. wieś należała do opatów z Trzemeszna. Dziesięcinę snopową z łanów kmiecych płacono proboszczom strzyżewskim, zaś miejscowym dawano po korcu pszenicy i tyleż owsa mesznego. Tymi „miejscowymi” proboszczami byli zakonnicy przysyłani z klasztoru. W 1577 r. we wsi było 4 i pół śladów osiadłych i jeden sołtysi. 2 lata później było 5 i pół śladu, a w 1618 r. 3 i pół oraz 2 wcielone do folwarku. Ok. 1678 r. w miejscu starego kościoła staraniem opata Macieja Miastkowskiego wybudowano drewniany kościół, który przetrwał prawie do końca XVIII w. W 1788 r. sufragan Korytkowski odbudował kościół do postaci, w jakiej widzimy go obecnie. Przez cały ten czas plebani posiadali wspomniany wcześniej folwark, który w 1885 r. liczył 150 ha gruntów. Wieś Ryszewko wraz z osadą Borek miała 11 domów i 113 m-ców wyznania katolickiego oraz 278 ha gruntów, na które składało się 216 ha ziem uprawnych, 27 ha łąk i 3 ha lasu. Nie wiemy gdzie wznosiły się wcześniejsze „rządcówki”, natomiast obecny dworek / plebanię wzniesiono w 1927 r. Budowniczym dworku był Łukasz Psuty. Dzierżawcą majątku, tzw. „probostwa” w okresie międzywojennym był Józef Łaniecki, porucznik rezerwy, agronom z wykształcenia. Kierował on gospodarstwem do wybuchu 2. wojny światowej. W 1926 r. folwark posiadał 150,75 ha gruntów, na co składało się 118,25 ha ziem uprawnych, 25 ha łąk i pastwisk oraz 7,5 ha nieużytków. Czysty dochód gruntowy wynosił 476,08 talarów. Po wojnie budynek plebanii zwrócono kościołowi, zaś grunta i budynki folwarczne przekazano dla nowo utworzonego Państwowego Gospodarstwa Rolnego. W skład PGR Ryszewko weszła też część gruntów wsi Ryszewo. Po likwidacji PGR-u gospodarstwo prawdopodobnie przeszło pod zarząd AWRSP, która dzierżawiła folwark. W ostatnich latach (2015 r.) jest on opuszczony i zaniedbany, a budynki znajdują się w stanie zbliżającym do ruiny.
2. Ryszewo
Pierwsza wzmianka o Ryszewie pochodzi z 1285 r., kiedy to król Przemysław II uwolnił dziedzica Andrzeja od ciężarów (podatków) z Ryszewa i zezwolił na lokację miasta na prawie niemieckim. Tenże Andrzej był właścicielem wsi co najmniej do 1293 r. W 1331 r. Wielkopolskę najechali Krzyżacy pod wodzą Dietricha von Altenburga i komtura chełmińskiego Otto von Luterberga. Wycofując się z Gniezna (w sierpniu t. roku) niszczyli i plądrowali napotykane wsie. W 1345 r. z Ryszewa pisał się Jakub, następnie Grzymisław, który prawdopodobnie pochodził z Ryszewka. Dziedzicem wsi ok. 1365 r. był Andrzej z Kunowa, który sprzedał ją braciom: Janowi, Mikołajowi, Przecławowi, Wojciechowi i Włodzimierzowi zwanemu „Markusz”, pochodzącym ze Studzieńca. Domyślamy się, że w owym czasie wieś składała się z łanów kmiecych oraz sołeckich, gdyż zapiska z 1336 r. mówi o przekazaniu sołectwa przez Andrzeja niejakiemu Chwałkowi, w celu lokowania wsi na prawie niemieckim. Zapiska ta sugeruje także, że wcześniejszy akt lokacyjny zaginął, a do założenia miasta w Ryszewie nie doszło. Kilka lat później bracia Studzińscy zamienili Ryszewo na Jabłowo należące do klasztoru w Trzemesznie. Obie te zamiany potwierdził król Kazimierz III Wielki. Tym sposobem w 1370 r. wieś stała się własnością zakonników, którzy w 1393 r. dokonali kolejnej zamiany, dając Ryszewo niejakiemu Przezdrzewowi w zamian za Załachowo i Brzyskorzystew. Potomkowie tegoż Przezdrzewa z czasem przyjęli nazwisko Ryszewskich. Wieś w XV w. podzielona była na 4 części które należały także do Rozpęckich i Miedźwieckich z Miedźwiadu (prawdopodobnie obecnej wsi Niedźwiady). W 1499 r. Jan Miedźwiedzki pozywał dziedziczki Ryszewskie Apolonię i Katarzynę. W tym samym roku owego Jana pozywali zakonnicy kapituły gnieźnieńskiej. Na pocz. XVI w. w zapiskach często przewija się niejaki Wojciech z Miedźwiadu zwany „Bodantą” albo „Bodzantą”. Ten pozostawił liczne potomstwo: Bartosza, Kaspra, Jana, Katarzynę, Barbarę, Zofię, Magdalenę i Helenę Ryszewskich. W skład ich dóbr wchodziło wówczas także pobliskie Zalesie. Ok. 1514 r. w zapiskach pojawia się Marcin Izdbieński, który swoje części sprzedał Mikołajowi Grochowickiemu. Z zapiski z 1520 r. dowiadujemy się o młynie wodnym w Ryszewie. Po Wojciechu ok. 1538 r. odziedziczył syn Jan zwany „Bal”, a następnie synowie tegoż: Celestyn, Jan i Wojciech. Oprócz Zalesia i Ryszewa w 1539 r. posiadali oni także Rzym. Jeden z nich miał syna Kaspra ożenionego z Dorota Obielewską, zaś ci trzech synów: Wojciecha, Jana i Sebastiana. Dziedzicem z tej trójki został Jan, ożeniony z Anną Mielińską, córką Krzysztofa, który na pocz. XVII w. wyderkował dobra m.in. Wawrzyńcowi Rogowskiemu. W 1614 r. Ryszewscy sprzedali Zalesie i Ryszewo kapitule metropolitalnej gnieźnieńskiej, za kwotę 20 tys. złp. Mieli synów Andrzeja i Mikołaja, którzy jeszcze w 1639 r. kwitowali kapitułę z 1200 złp. renty. Wieś należała do kapituły prawie do końca XVIII w. Po III rozbiorze Polski zabrał ją rząd pruski i utworzył tu domenę rządową, wcieloną później do domeny w Mogilnie. Folwark przez kilkadziesiąt lat pozostawał w dzierżawie. Jednym z pierwszych posesorów był oberamtman Edmund Puchalski.
W 1885 r. wieś leżała nad rzeczką Wołownicą, dopływem jeziora Zioło i liczyła 43 domy z 433 m-cami (380 katolików i 53 ewangelików). Posiadała 770 ha gruntów, w tym 491 ha ziem uprawnych, 97 ha łąk i 12 ha lasu. Od wschodu wieś ograniczały lasy. Tu znajdowały się dwie leśniczówki a zarazem folwarki: Glembitz (położony bardziej na południe – obecny Głęboczek) i Taubenwalde (obecne Gołąbki) - siedziba nadleśnictwa, a zarazem tzw. „posiadłość większa”, należąca do Karola Morgensterna. Posiadłość ta liczyła 157 ha i w 1885 r. wykazywała 1255 marek czystego dochodu gruntowego. Kolejnym właścicielem folwarku został Chylewski, od którego w 1893 r. odkupił go Stanisław Maciejewski, właściciel Dobrylewa i części Komratowa. Na pocz. XX w. posiadłość nabył Bank Parcelacyjny, od którego w 1906 r. odkupił ją Maciej Jarmuż. Po 6 latach gospodarowania Jarmuż sprzedał 700-morgowy folwark pruskiej Komisji Kolonizacyjnej. Ta rozparcelowała ziemie, na których powstały gospodarstwa indywidualne.
Z czasem zapewne dodamy do katalogu obiekt "Gołąbki", jednak w tym celu niezbędne są dalsze badania terenowe, m.in. ustalenie, czy leśniczówka jest dawnym dworem, ew. na ile zachowana jest tam substancja historyczna.
Opracowanie własne na podst. dostępnych źródeł internetowych i badań terenowych.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dworek wybudowany w stylu tzw. „polskim”, parterowy, nakryty dachem łamanym krytym dachówką, z klasycystycznym portykiem kolumnowo-filarowym wielkiego porządku, dźwigającym belkowanie i trójkątny fronton ozdobiony stiukiem przypominającym rozetę. Wejście poprzedzone jest szerokimi schodami. W dachu po obu stronach frontonu umieszczono okna powiekowe.

Park

Kościół wraz z dworkiem / plebanią, otoczony był od zachodu i południa parkiem o pow. 1,2 ha. Obecnie jest to pole uprawne, a granice nieistniejącego parku wyznaczają szpalery drzew na jego dawnych obrzeżach. Po drugiej stronie drogi przecinającej wieś znajdował się sad o pow. około 0,8 ha. Podwórze gospodarcze znajduje się na północ od dworku i rozciąga w kierunku zachodnim. Kilka starych drzew, w tym pomnikowe lipy, rośnie jedynie w pobliżu samego kościoła i plebanii.

Inne

Kościół drewniany z 1788 r., p.w. św. Marii Magdaleny
Dzwonnica drewniana z 1727 r.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011