Kowal

Stan obecny

Własność prywatna p. B. i P. Snopkowskich.
Dwór po remoncie.

Historia

Dwór miejski z pocz. XX w.
Kowal to miasto leżące 13 km na południe od Włocławka. Osada, a później wieś, powstała tu w późnym średniowieczu, na jednej z wysepek zanikającego ogromnego jeziora, zajmującego część pow. włocławskiego. Wybudowano tu zamek, w którym wg legendy zatrzymała się podróżująca królowa Jadwiga, żona Wł. Łokietka i powiła w nim syna (16 kwietnia 1310 r.) - późniejszego króla - Kazimierza Wielkiego. Wg podania, później tenże król miał nadać Kowalowi prawa miejskie. Zamek był niszczony przez Krzyżaków, w 1327 i 1331 r., a w 1383 r. siedział tu Abraham Socha, wojewoda płocki. Począwszy od XV w. miasto należało do królów polskich; w 1519 r. Zygmunt I Waza lokował Kowal na prawie chełmińskim. Z kolei Kazimierz Wielki wybudował tu nowy kościół na miejscu drewnianego. Do XIX w. powstały kolejne trzy kościoły, z których żaden nie przetrwał dłużej, niż do pocz. XIX wieku.
Zamek zniszczony został w czasie wojen szwedzkich, a ruiny ostatecznie rozebrano w 1797 r. Kowal został miastem powiatowym, a po 1831 r. już tylko siedzibą okręgu sądowego. W 1827 r. liczył 2338 m-ców w 217 domach, a ok. 1880 r. 4000 m-ców w 200 domach. Miał wówczas miejsce wielki pożar, w którym część domów spłonęła. Od 2. poł. XIX w. Kowal stanowił dobra rządowe (a także starostwo), w skład których wchodziły: Wójtostwo Kowal, Kopy, Rembów, Dobiegniewo; kolonie: Rakutowo, Kopy, Kłotno, Rembów, Mursk, Dąb Niemiecki, Dąb Polski, Skoki, ponadto liczne młyny i nomenklatury, łącznie 23378 mórg obszaru. W 1856 r. wydzielono dobra Grodztwo - Kowal, które otrzymał jako majorat gen. Mejnander. Tak więc w miasteczku na pocz. XX w. znajdowały się dwie siedziby zarządu dóbr ziemskich, czyli dwór w jego zach. części i folwark w cz. wschodniej. To właśnie w południowej części tego folwarku, przy ul. Piłsudskiego, wzniesiony został opisywany dwór.
Wybudował go Antoni Mariański, ur. 24.12.1891 w Kisielewie, syn Leonarda i Józefy Bogusławskiej. Był on kawalerzystą, członkiem Związku Walki Zbrojnej, młynarzem, ogrodnikiem a także prezesem Towarzystwa Łowieckiego Okręgu Kowal. Jego młodszym bratem był Stefan (1905-1985), późniejszy działacz strażacki i spółdzielczy w Kowalu. Z chwilą wybuchu wojny polsko-bolszewickiej, został zmobilizowany, biorąc udział w kampanii. Do Kowala powrócił w 1921 r., w stopniu ppor. kawalerii. Po osiedleniu się rozpoczął pracę u swojej ciotki - Katarzyny Przybylskiej z Bogusławskich - właścicielki młyna w Kowalu. Po wczesnej śmierci jej męża A. Mariański stał się jej najbliższym współpracownikiem. W tym czasie aktywnie działał w związku młynarzy pomorskich, jak również w związku łowieckim. Był zapalonym i aktywnym myśliwym. W powstałym w Kowalu (dnia 2.02.1925 r.) Towarzystwie Łowieckim, które obejmowało gm. Baruchowo, Kłóbka, Śmiłowice i m. Kowal, był łowczym i skarbnikiem koła, a w latach 1930-1935 pełnił funkcję prezesa. W okresie od 8 grudnia 1925 do 19 lutego 1928 roku, sprawował także funkcję członka zarządu OSP w Kowalu.
W dniu 28 marca 1931 r., z plutonu Przysposobienia Wojskowego został utworzony Związek Strzelecki „Strzelec” w Kowalu, którego wiceprezesem został A. Mariański. Na funkcji tej pozostawał do wybuchu 2. wojny światowej. We wrześniu 1939 r., po ewakuacji na wschód władz administracyjnych oraz policji, Mariański zorganizował w Kowalu Straż Obywatelską, czuwającą nad porządkiem i bezpieczeństwem mieszkańców miasta. Stanął na jej czele, a w skład członków weszli: Franciszek Jałoszyński (właściciel sklepu z ul. Kołłątaja), Tadeusz Głuchowski (naczelnik poczty), Stanisław Uliński (rzemieślnik z ul. Kołłątaja), Kazimierz Wiśniewski (z ul. Piłsudskiego, późniejszy działacz OSP w Kowalu). Po wkroczeniu wojsk hitlerowskich, wszyscy członkowie straży zostali aresztowani i osadzeni w budynku poczty, w charakterze zakładników na wypadek zamachu na niemieckich żołnierzy. Po kilku dobach dramatycznego oczekiwania zostali zwolnieni do domu. W lutym 1940 r. A. Mariański wraz z rodziną został wysiedlony do Tresty (ok. 6 km od Tomaszowa Maz.). Już latem tegoż roku nawiązał kontakt z konspiracyjną komórką Związku Walki Zbrojnej (późniejsze AK) w Tomaszowie Maz. Tam zorganizował wielokrotne przerzuty amunicji karabinowej i granatów ze wskazanych kryjówek (leśnych) w okolicy Tresty, do Tomaszowa Maz. W 1942 r. za namową przyjaciela sprzed wojny, przeniósł się do pracy w dużym gospodarstwie ogrodniczym, w Starostwie k. Opoczna. Dobre wyniki produkcyjne w uprawie pomidorów, ogórków, kalafiorów, itp. spowodowały, że zarządca niemiecki „przymykał oko” na fakt sprzedaży części produktów bezpośrednio do polskich sklepów w Opocznie i okolicy. W krótkim czasie w gospodarstwie tym znalazło pracę kilkadziesiąt młodych kobiet z okolicznych wsi, co skutecznie ochroniło je przed wywózką na ciężkie roboty do Niemiec.
Po upadku powstania warszawskiego A. Mariański przyjął pod swój dach i zapewnił wyżywienie do końca wojny sześciu osobom (trzy rodowite warszawianki oraz Jana i Marię Maślanków, wraz z wnukiem Leszkiem Markiewiczem z Kowala). Po zakończeniu działań wojennych na terenie środkowej Polski, Mariański powrócił do Kowala i uruchomił młyn zbożowy, niestety na krótko. Wobec stałych gróźb państwa, na podst. ustawy z 3.01.1946 r., dotyczącej nacjonalizacji (w tym także przemysłu i zakładów młynarskich), wycofał się z działalności gospodarczej. Jednocześnie sprowadził do Kowala swojego młodszego brata - Stefana Mariańskiego, który został zatrudniony na stanowisku kierownika bezprawnie znacjonalizowanego młyna. Sam zajął się ogrodnictwem. Prowadził je aż do śmierci, na małą skalę, pozwalającą jedynie na skromne warunki życia. Po śmierci ojca dwór przeszedł na własność syna, Jana. W czasie okupacji był siedzibą żandarmerii niemieckiej. Po wojnie wrócił do prawowitych właścicieli.
Antoni Mariański dnia 5.02.1921 r. zawarł związek małżeński z Heleną Główczyńską (1897-1984) mieszkanką Rakutowa (k. Kowala). Z tego związku mieli syna Jana (ur. 1930), architekta, późniejszego prezydenta Gdyni - wicewojewodę gdańskiego, w latach 70. XX w. posła na Sejm i konsula generalnego w Montrealu (Kanada) oraz dyrektora Biura Projektów „Miastoprojekt-Gdańsk”. Antoni Mariański zmarł dnia 14.11.1966 r. w Kowalu i pochowany został na cmentarzu parafialnym.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Archiwum akt dawnych pow. włocławskiego;
Komenda Policji Państwowej pow. włocławskiego, Wydział Śledczy, Akta Związku Strzeleckiego pow. włocławskiego;
Archiwum rodzinne J. Mariańskiego z Gdyni;
Opracowanie biograficzne: Wojciech Lewandowski. Publikacja internetowa.
Fot. A. Mariańskiego z archiwum J. Mariańskiego.
Opracowanie na podst. materiałów p. Czesława Baranowskiego
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór parterowy, nakryty dwuspadowym dachem, z okazałą piętrową wystawką, zwieńczoną falistym frontonem. Wejście pośrodku 5-osiowej fasady, osłonięte gankiem kolumnowym (2 razy po 2 kolumny), dźwigającym balkon na wys. 1. piętra. W elewacji ogrodowej zamiast ganku znajduje się półokrągła weranda, zaś nad nią jednoosiowa wystawka zwieńczona trójkątnie. Po bokach wystawki dwie facjatki doświetlające poddasze. Do wejścia od tej strony prowadzą schody ujęte tralkowymi balustradami.

Park

Na północ od dworku znajdują się pozostałości dość dużego ogrodu ze stawem, który wcześniej stanowił część folwarku, a po wojnie stał się terenem miasta. Sam dworek nie posiadał odrębnego założenia parkowego.