Krusza Podlotowa

Stan obecny

Świetlica Koła Gospodyń Wiejskich;
Mieszkania prywatne.

Historia

Dwór z XIX w.
W średniowieczu istniała tu niewielka osada, z której powstała późniejsza wieś o nazwie Krusza Podludowa. Nazwa "Krusza" bierze się od bogatych w tych rejonach złóż soli kamiennej. W XV w. wieś należała do rodu Leszczyców i była dobrami rycerskimi. Jej pierwszymi znanymi właścicielami byli w XVI w. Zakrzewscy i Kruscy. Z czasem Zakrzewscy przyjęli nazwisko Radojewskich od posiadanych przez siebie Radojewic. W 2. poł. XVII w. dziedzicem (części) wsi był Jan Strzałkowski, ożeniony z Katarzyną, którym w 1670 r. urodził się syn Władysław. Kilkanaście lat później właścicielem (lub dzierżawcą) Kruszy był Wojciech Zuchowski, ożeniony z Marianną, którym w 1695 r. urodził się syn Wojciech. Przy chrzcie dziecka obecni byli Markowscy z Ludziska. W XVIII w. wieś należała m.in. do Radojewskich i Karskich herbu Jastrzębiec, którzy odziedziczyli Kruszę po Stefanie Zboży-Radojewskim, chorążym brzesko-kujawskim. W 1770 r. dziedzicem był Stanisław Smoleński herbu Zagłoba, ożeniony z Julianną Karską a rok później Antoni Karski, łowczy kruszwicki, także właściciel Mątew i Skalmierowic. Niedługo później wieś nabył na subhaście Kajetan Karski, ożeniony z Anną Radojewską. W 1774 r. majątek odziedziczył ich syn Antoni Feliks, który w 1793 r. sprzedał dobra Adamowi Bilskiemu za 31,2 tys. talarów. 6 lat później Bilski sprzedał obie Krusze, Tupadły, Mątwy i Przedbojewice Antoniemu Polewskiemu za 110 tys. talarów. W XIX w. właścicielami Kruszy byli: Agnieszka i Felicjan Kownaccy (1818 r.), Carl August Janisch (1820 r.) ożeniony z Augustą Nehring z Markowa, Friedrich Erdmann i Julianna z d. Stoekmann (1852 r.). W 1873 r. z rąk niemieckich majątek wykupił Marian Kazimierz Grabski herbu Wczele, ożeniony z Heleną Agnieszką z Broniszów herbu Wieniawa. W tamtym czasie Krusza Podludowa stanowiła dominium o areale 840 mórg, do którego należały też 3 domy z 95 mieszkańcami. Wieś posiadała bogate pokłady torfu. Dwór został wzniesiony dla Grabskich w 1886 r. Na mapach z k. XIX i pocz. XX w. wieś występuje jako Klein Kruscha w odróżnieniu od Kruszy Zamkowej, zwanej Gross Kruscha.
W 1880 r. Helenie i Marianowi Grabskim urodziła się córka Franciszka Ludwika, rok później Janina, a w 1883 r. syn Edward Zenon, późniejszy organizator i pierwszy dowódca 17 Pułku Ułanów Wielkopolskich. Przez lata mieszkał i zarządzał majątkiem w Bieganowie. Był aktywnym działaczem społecznym i gospodarczym. Prowadził działalność charytatywną, m.im. wspierając żołnierzy – kawalerzystów, którzy znaleźli się w trudnej sytuacji materialnej. Finansował też prace nad stworzeniem szybkiej łodzi motorowej, które prowadził – wówczas jeszcze student - Stefan Witkowski. Edward Grabski ożenił się z Janiną z Prądzyńskich herbu Księżyc, z którą miał córki Teresę i Barbarę. W 1897 r. zmarła jego matka – Helena Bronisz i pochowana została w grobie familijnym w Bieganowie. Ojciec – Marian, w 1904 r. ożenił się ponownie, z Anielą Mierosławską herbu Leszczyc; zmarł w 1919 r., w 4 lata po śmierci Anieli. Edward powrócił do rodzinnej Kruszy dopiero w 1920 r., gdzie był jej właścicielem do wybuchu 2. wojny światowej. Warto też wspomnieć o zarządcy majątku, którym na pocz. XX w. była znana postać: Jan Jakubowski, członek Rady Nadzorczej Spółdzielni „Rolnik” i członek Zarządu Banku Ludowego w Ludzisku. Z kolei w 1926 r. zarządcą był tu już Z. Sobeski, a następnie niejaki Nowaczyk. Obszar majątku liczył wówczas 209,04 ha, w tym 170 ha ziemi uprawnej. Czysty dochód gruntowy wynosił 1274 talary. Gospodarstwo miało też swojego włodarza, którym był pan Kuczyński, a następnie Lewandowski. Ich potomkowie żyją we wsi do dzisiaj. W latach 1939–1943 wieś nazywała się Kaisertal, a 1943–1945 Kleinkruscha. Teresa Grabska brała udział w powstaniu warszawskim w 1944 r. Po klęsce powstania hitlerowcy osadzili całą rodzinę w obozie w Pruszkowie, a następnie w obozie Furtwagen koło Schwarzwaldu. Cała rodzina przeżyła obóz oprócz Teresy, która w 1945 r. zmarła tam z wycieńczenia. Po wojnie na mocy dekretu PKWN majątek rozparcelowano, a w przebudowanym budynku dworskim utworzono mieszkania. Zabudowania gospodarcze pochodzące z końca XIX w., otaczające obszerny dziedziniec zostały rozebrane. Po przebudowie dworu i rozbiórce folwarku wytyczone nowe drogi, w tym obecną prowadzącą do Żalinowa.
Opracowanie własne na podst. dostępnych źródeł, badań terenowych i map archiwalnych.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Przebudowany dwór to bezstylowa piętrowa budowla, nakryta dachem dwuspadowym, która na skutek remontów w niczym nie przypomina pierwowzoru. W 1969 r. zburzono zachodnie skrzydło dworu, zlikwidowano też portyk kolumnowy zdobiący wejście. Do głównego wejścia prowadziły od strony płn.-wschodniej wysokie schody, a całość była bardziej wysunięta na wschód, w kierunku podwórza gospodarczego. Od strony parku do dworu dobudowany był taras. Relacje mieszkańców wsi co do architektury dworu są różne, niestety prawdopodobnie nie zachowały się żadne zdjęcia tego budynku. Za to wewnątrz, w dawnej sieni zachowała się oryginalna klatka schodowa oraz drewniane schody prowadzące na piętro. Wszystkie zabudowania podwórza gospodarczego oraz parkan otaczający dwór i park rozebrano w okresie powojennym.

Park

Park z XIX w., niegdyś o pow. 1,665 ha. Obecnie pozostałości drzewostanu rosną fragmentami, którym trudno przypisać określoną powierzchnię. Na terenie parku utworzono działki mieszkalne, plac sportowy, plac zabaw dla dzieci i mały placyk obok dworu na potrzeby KGW. Wśród drzew nadal znajdziemy okazy zbliżone do pomnikowych, dwa stawy i dwa pomniki przyrody, tj. dąb o obw. w pierśnicy 325 cm i wiąz szypułkowy o obwodzie 320 cm. Dawny park obecnie zajmuje fragmenty aż 9 różnych działek ewid. w tym najważniejsza, z dworem o nr ...36/28 ma 0,4668 ha obszaru. (Geoportal, 15.03.2018 r.)

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011