Królikowo

Stan obecny

Szkoła Podstawowa im. Kornela Makuszyńskiego

Historia

Dwór z k. XVIII w., pałac z 2. poł. XIX w.
Królikowo to stara i zabytkowa wieś, leżąca 11 km na płd.-zachód od centrum Szubina. Pierwsza wzmianka o wsi zwanej Crocelewo pochodzi z 1259 r. Była wówczas własnością rodu Pałuków. Na pocz. XV w. była w posiadaniu Spytka z Królikowa. Pierwsi właściciele pisali się de Królikowo, a mniej więcej w 1. poł. XV w. wykształciło się nazwisko Królikowskich. Być może z "naszego" K. pochodził Bartłomiej, syn Tomasza z Królikowa, wzm. w 1437 r. (?). W 1505 r. wzmiankowane tu były siostry: Anna i Małgorzata de Królikowo, dziedziczki. Około 1530 r. właścicielem był już Andrzej Grodzieński, który przekazał wieś wraz z innymi dobrami Wacławowi Zarembie z Kalinowy, a następnie ten sprzedał je Latalskim - hrabiom z Łabiszyna. Na pocz. XVII w. działy we wsi posiadali też Wielewiccy i Jan Rozdrażewski.
W 1675 r. właścicielem części wsi został ks. Piotr Adam ze Smoszewa Smoszewski. Pod koniec tegoż wieku część wsi była w posiadaniu Jana Skrzetuskiego, ożenionego z Katarzyną ze Smoszewskich. Sprzedali ją oni, za 130 tys. złp. - Pawłowi z Grabu Grabowskiemu. W 1715 r, jako dziedzic dóbr Królikowo, Smardzikowo i Słupy, wymieniany był Paweł Grabski. Dalej właścicielami majątku byli jego synowie: Ludwik i Jan. Około 1725 r. pozywali oni Jana Kościeleckiego, spokrewnionego z Rozdrażewskimi przez Gertudę Kościelecką, żonę Andrzeja Rozdrażewskiego.
W kolejnych latach dziedzicem K. (części?) został sędzia grodzki nakielski, Tomasz Wróblewski. W 1741 r. ówczesny dziedzic Królikowa i Słupów - Ludwik z Grabu Grabski, zawarł związek małżeński z Petronellą z Zarembów Choynacką. Niecałe 10 lat później dziedzicem był już Kazimierz Sadowski, który wydzierżawiał majątek w.w. Tomaszowi Wróblewskiemu. W 1755 r. dziedzicem wsi był Stanisław Grabski. W zapiskach wymieniana jest cała wieś, natomiast należy sądzić, że Grabski i Sadowski byli w jednym czasie właścicielami jej różnych części. W 1757 r. część należącą do Kazimierza Sadowskiego ponownie kupił Tomasz Wróblewski za 81,144 tys. złp.
Żoną Tomasza była córka Kazimierza Osłowskiego i Róży Trembeckiej - Ewa. Zmarła ona przy połogu, mając 26 lat, w 1768 r. Ich córeczka - Wenefrida Marianna - zmarła dwa tygodnie po matce. Choć nie ma to związku z dziedzicami, dodajmy, że w tym samym roku we wsi umarł 70-letni dziad Józef Paszkowski, który przywędrował tu ze wsi Noć.
Dla Tomasza Wróblewskiego los nie był łaskawy, później w K. zmarły jeszcze dwie jego córki. W 1773 r. sprzedał on Królikowo wraz z majątkami Smardzykowo, Dąbrówka, Ciężkowo, Chraplewo i Dąmbszczyzna oraz części w Słupach - Konstantemu hr. z Bnina Bnińskiemu, za kwotę 200 tys. złp. Przed 1780 r. Bniński wybudował we wsi pierwotny dwór, o którym zapiskę znajdujemy w lutym 1781 r.
Po III rozbiorze Polski wieś przeszła w ręce niemieckie. Utworzono tu domenę, która stanowiła dobra królewskie "Königsrode". W 1864 r. zmarła tu Julia Vietinghof (z d. Cunow). Następnie dziedzicem Królikowa został Eustachy Rogaliński z Dzwonowa h. Łodzia (1842-1898), syn Erazma i Martyny Markowskiej h. Szeliga. W 1870 r. ożenił się w Lubostroniu z Klaudią hr. Skórzewską h. Drogosław, z którą miał syna Józefa Ludwika (1836-1839), córkę Antoninę zamężną za Gustawa Kurnatowskiego h. Łodzia oraz córkę Helenę (1842-1917).
W 1885 r. Królikowo stanowiła wieś z 10 domami, zamieszkałymi przez 108 osób (wszyscy katolicy; 32 analfabetów) oraz dominium o areale 3883 morgi, z 14 domami i 250 mieszkańcami (235 katolików, 15 ewangelików; 37 analfabetów). Na terenie domeny znajdowało się 900 mórg lasów. Niemiecką nazwą wsi w XIX w. było Königsrode. Majątek pod zarządem Rogalińskiego był w wysokiej kulturze rolnej. Wybudowano tu nowy pałac oraz piękne i nowoczesne jak na tamte czasy zabudowania gospodarcze, mieszkalne - dla pracowników i zarządców; gorzelnię, mleczarnię i inne. Po przeniesieniu się życia dworskiego do nowego budynku, stary dwór został przebudowany na spichlerz. W płn. części domeny, przy drodze do części wiejskiej Królikowa, wybudowano także szkołę. W czerwcu 1878 r. odbyła się we wsi powiatowa wystawa rolniczo – przemysłowa. W 1889 r. Rogaliński sprzedał dwa ze swoich kilku majątków: Retkowo i Górki Dąbskie - Mieczysławowi Sikorskiemu z Tuchlina (z Prus Zachodnich). Pod koniec XIX w. popełnił samobójstwo w dawnym wyrobisku kamienia, tzw. „granitowni”. Po śmierci dziedzica, w 1899 r., wdowa Rogalińska sprzedała majątek Komisji Kolonizacyjnej.
Władze pruskie rozparcelowały grunta pomiędzy Niemców – ewangelików, a w budynku pałacu utworzyły szkołę, którą to funkcję pełni on (z przerwami na wojny) do dzisiaj. W tym celu na początku XX w. obiekt został częściowo przebudowany. W okresie międzywojennym pomimo opuszczenia Polski przez część Niemców, do szkoły nadal uczęszczała większość dzieci niemieckich. Jeszcze w połowie lat 30. XX w. było tu tylko trzech nauczycieli Polaków.
W 1930 r. wieś była gminą w powiecie szubińskim i liczyła 201 mieszkanców. Była tu gorzelnia spółkowa „Landwirtschaftliche Verwertungsgenossenschaft, Sp. z o.o.”, kasa pożyczkowa „Spar und Darlehnskasse, Sp. z o.o.”, sklep z artykułami kolonialnymi J. Bystrego - który zarazem był szewcem, karczma T. Mrozińskiego, wynajem młockarni Fr. Schecheldta, handel nabiałem P. Nedergarda oraz handel nawozami sztucznymi „Spar und Darlehnskasse Sp. z o.o.”. Nazwę Königsrode wieś nosiła aż do stycznia 1945 r. Po wojnie budynek pałacu został wyremontowany i nadal pełnił cele oświatowe.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
5486 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3071_Lindenbruck_1889.jpg
11821493 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3071_Lindenbrueck_IX.1944_uniberk_C056968199.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Całe założenie pałacowe w Królikowie liczyło w XIX w. około 16 ha. Część rezydencjonalną (nowszą), czyli jego wschodnią połowę stanowił pałac otoczony parkiem, stojący na niewielkim wzniesieniu. Resztę (cz. zachodnią i płd.) stanowiły zabudowania gospodarcze z podwórzami, warzywniki i sady.
Dawny pałac jest to budynek piętrowy, podpiwniczony, wzniesiony na planie prostokąta, niegdyś siedmioosiowy i nakryty czterospadowym dachem. Cały kompleks budynków szkolnych wybudowany jest na planie zbliżonym do odwróconej o 90 st. litery "H". Pałac stanowi jej dolną część, o dłuższej osi w kier. W-E. Część północna jest równoległa do pałacu, nakryta dachem naczółkowym. Pochodzi prawdopodobnie z okresu rozbudowy szkoły przez Prusaków, a w latach 2010-2011 przebudowano ją na salę gimnastyczną. Obie te części łączy prostopadle część środkowa, nakryta dachem dwuspadowym. Budynek jest po remontach, na skutek których utracił swoje cechy stylowe.
Stara część rezydencjonalna znajdowała się na płd. od pałacu, a jej centralnym elementem był dwór barokowy, parterowy i nakryty dachem naczółkowym, fasadą skierowany na wschód.

Park

Park z XIX w. o pow. około 1,5 ha (niegdyś ok. 3,5 ha), z zachowanym cennym starodrzewem i stawem w centralnej części. Park jest czysty, zadbany i posiada alejki spacerowe. Gwoli ścisłości - opis ten dotyczy jedynie części która rozciąga się na północ od dawnego pałacu. Do tego należałoby dodać sady owocowe, które "wciśnięte" były pomiędzy zabudowania gospodarcze - na zachód od ozdobnej cz. parku oraz starszą część parku, która stanowiła część rezydencjonalną przy byłym dworze. Obszar ten - leżący na płd. od pałacu - miał niegdyś 1,45 ha powierzchni (ob. w większości jest to łąka) plus sad otaczający dwór od południa - ok. 0,8 ha. Ponadto na każdej wolnej przestrzeni pomiędzy zabudowaniami folwarku rosły drzewa, głównie owocowe, jednak tego przy pomiarach nie uwzględniamy. Przy drodze do Turzyna, na płn.- zachodnim końcu wsi, rośnie dąb o obwodzie 670 cm.

Inne

Stary dwór z 2. poł. XIX w., przebudowany ok. 1872 r. na spichlerz.
We wsi liczne zabudowania folwarczne, wzniesione z cegły i różnokolorowego kamienia ok. 1870 r. Na bud. widoczne inicjały "ER" - Eustachy Rogaliński
Zabytkowy budynek poczty, k. XIX w.
Gorzelnia z 2. poł. XIX w.
Neogotycka brama wjazdowa, 2. poł. XIX w.
Wśród łąk, 2,5 km na północ od wsi, okrągłe grodzisko pierścieniowate tzw. „szaniec szwedzki”, o obwodzie 250 m., porośnięte kępą drzew i otoczoną fosą.
Na dawnej szkole znajduje się tablica z 1969 r., ku czci 2 mieszkańców, rozstrzelanych we wrześniu 1939 r.
Cmentarz poewangelicki z przeł. XIX / XX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011