Kruszyny Szlacheckie

Stan obecny

Własność prywatna.

Historia

Pałac z 2. poł. XIX w.
W czasach staropolskich wieś była gniazdem rodowym Kruszyńskich h. Prawdzic. Pierwsze wzmianki o wsi Krossin, Crossen, Crussin pochodzą z lat 1321-25. W 1341 r. landkomtur chełmiński sprzedał sołectwo w Kruszynach o 6 włókach "wolnych" sołtysowi Hermanowi. Ten posiadał również prawo rybołóstwa na swoje potrzeby w jez. Wądzyńskim. Pozostałe 65,5 włók Hermann dostał na potrzeby osadników, w zamian za czynsz. Od poł. XVIII w. do pocz. XIX w. właścicielami wsi byli Czapscy. Zaznaczamy, że wówczas wieś nosiła nazwę Kruszyn, a główną majętnością Czapskich były Kruszyny Szlacheckie. W 1885 r. na Kruszyn składała się wieś kościelna i dobra. Wieś miała 2264 morgi obszaru, 63 domy z 437 m-cami i 113 innych budynków. Areał majątku liczył 2240 mórg. Do folwarku przynależało 9 domów z 200 m-cami oraz 32 inne budynki. Pod koniec XIX w. folwark posiadał cegielnię i oprócz produkcji rolnej specjalizował się w wydobywaniu torfu. Wieś była także siedzibą parafii. Już wtedy tzw. Rumunki (Raeumung - Kruschin) tworzyły odrębny folwark należący do Stefańskiego, o pow. 939 mórg, z 9 domami i 106 m-cami, plus 19 zabudowań gospodarczych, etc. Obecna nazwa wsi - Kruszyny, zatwierdzona została urzędowo dopiero w 1920 r. W 1929 r. w Kruszynach znajdowały się trzy majątki ziemskie plus wspomniane Rumunki. Największy o pow. 557 ha dzierżył Ernst Weissermel. Na obszar ten składało się 483 ha ziem uprawnych, 70 ha łąk i pastwisk oraz 4 ha nieużytków. Majątek był w wysokiej kulturze rolnej, posiadał elektrownię, owczarnię zarodową i dostarczał 7996 marek czystego dochodu gruntowego. Średnie gosp. należało do gminy Kruszyny, liczyło 93 ha z doch. 455 marek, jego dzierżawcą był Franciszek Dąbrowski. Najmniejsze należało do Gminy Kościelnej, miało 71 ha obszaru i dostarczało 940 marek czystego dochodu gruntowego. Na Rumunkach włascicielem był Wojciech Steffen. Posiadał on 72 ha gruntów z dochodem 878 marek. Po 2 wojnie światowej dobra Weissermela zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Pałac został spalony przez Rosjan, którzy wyzwolili wieś. Na terenie folwarku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, zlikwidowane ustawowo po przemianach 1989/90.
Źródła:
Księga Adresowa Gospodarstw Rolnych woj. Pomorskiego, 1929
J. Krzepeła "Rody Ziem Pruskich", 1927
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902
Spis miejscowości i rodów szlacheckich woj. pomorskiego, 1925
Lucyna Zera "Kruszyny. Historia mojej miejscowości". Opracowanie.
Źródło zdjęcia: j.w.

Opis

W miejscu spalonego pałacu, w płn.-wschodniej części parku wybudowano po wojnie budynek administracyjny. Jest to budowla na planie wydłużonego prostokąta, w dłuższej osi zbliżonej do W-E, piętrowa i nakryta dachem płaskim, krytym papą.

Park

Park z XIX w. o pow. 4,85 ha. Przy pomiarze uwzględniliśmy wszystkie 5 stawów znajdujących się na terenie założenia. (Obecnie częściowo wyschnięte). Obszar samego drzewostanu wynosi ok. 3 ha. (Geoportal).

Inne

Zabudowania gospodarcze, mur. z cegły, 2. poł. XIX w.
Mleczarnia, mur., pocz. XX w.
Kościół mur., poł. XIV w., rem. na pocz. XX w. i w 1945 r. Parafia p.w. św. Mikołaja.
Szkoła, k. XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011