Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Marek Kujawa

Orpiszew

Sonnenfeld

Województwo:wielkopolskie
Powiat:krotoszyński
Gmina:Krotoszyn
Rodzaj obiektu:Dwór

Stan obecny

Teren w rękach prywatnych - działki mieszkańców.

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Orpiszew to wieś leżąca 11,5 km na wschód od Krotoszyna. Jej dawniejsza nazwa to Orpiszewo, zaś Długoszowi gdzieś uciekła literka "o" i zapisał jej nazwę jako Rpiszew. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1403 r., kiedy to biskup poznański Wojciech Jastrzębiec przekazał dziesięcinę z O. dla nowo ustanowionych mansjonarzy w kościele poznańskim. Jej właścicielami w XV w. byli Soboccy z Małej Sobótki, posiadacze również Świnkowa i Ryczkowic. W 1462 r. Jakub z M. Sobótki zapisywał na tych wsiach 60 grzywien posagu żonie Dorocie. Na przeł. XV i XVI w. dziedzicem był Stanisław Duszka Sobocki, ożeniony z Dorotą Raszkowską, który w 1505 r. wypłacał posag córce Agnieszcze, zamężnej za Macieja Radzimskiego. Swojej żonie Dorocie w tym samym roku zapisywał "dożywocie" 130 grzywien, na M. Sobótce, Lewkowie i Orpiszewie.
Na przestrzeni kolejnych dziesięcioleci, jakieś części wsi posiadali Nowomiejscy, a następnie Kośmidrowie Gruszczyńscy - potomkowie niesławnej pamięci Mikołaja Kośmidra. Obie te rodziny - jak pamiętamy - związane były z historią Koźmina Wielkopolskiego. W 1542 r. córka Feliksa Kośmidra sprzedała część wsi Piotrowi z Chwalczewa, dworzaninowi królowej Jadwigi. Ów Chwalczewski w 1559 r. (po podziale dóbr z braćmi - patrz opis Chwalczewa) przeniósł oprawę swojej żony - Zofii Święcickiej - na miasto Raszków i wsie: Raszków, Skrzebow, Orpiszew, Świnków, Ryczkowice, etc... Zauważmy, że owa Zofia nie mogła już wtedy z tych pieniędzy skorzystać, bo przeniosła się do Pana, natomiast zacny podkomorzy w 1559 właśnie żenił się ponownie, z Anną Hanus Skopówną. Zapisywał tejże po 2500 złp. posagu i wiana. Z pierwszej żony pochodziły dzieci: Jan, Jerzy, Piotr i Anna.
Jakieś dwa lata później we wsi pojawił się Piotr Suchorzewski h. Zaremba, który zapisywał na części dóbr po 700 złp. posagu i wiana swej żonie Annie Spławskiej. W 1579 r. "Orpisowo" leżało w parafii Jankowo i miało 4 i pół łanu, 9 zagrodników, 2 komorników i 2 rzemieślników. Niedługo później Chwalczewski część Orpiszewa, Świnkowa, etc. sprzedał Janowi Szołdrskiemu h. Łodzia. W kolejnych latach, cały ten niewielki klucz orpiszewski, przeszedł w ręce Rozdrażewskich h. Szeliga - właścicieli Krotoszyna. W 1598 r. Jan Rozdrażewski zapisywał na mieście K. i wsiach przyległych 20 tys. wiana swej żonie, Katarzynie Potulickiej h. Grzymała.
Po śmierci dziedzica Katarzyna wydzierżawiła Orpiszew, etc, Andrzejowi Borzewskiemu. Ok. 1604 r. wyszła 2-o v. za Ludwika Wejhera, starostę kościerzyńskiego. W 1609 r. sprzedała wyderkafem Orpiszewo, Świnków i cz. Jankowa, etc... - Władysławowi Przyjemskiemu h. Rawicz. O dzielnym tym szlachcicu piszemy więcej w opisie Koźmina Wielkopolskiego w naszym katalogu.
W 1621 r. plenipotenci Jana Rozdrażewskiego, wówczas już krajczego królowej, sprzedali O. wraz z wsiami przyległymi Janowi Kostce, piszącemu się ze Sztemberka, za kwotę 10 tys. złp. W latach 40. XVII w. dziedzictwo wróciło w ręce syna Jana R. - Jakuba Rozdrażewskiego, starosty konińskiego. Ten zarabiał na puszczaniu swoich wsi na wyderkaf, czyli sprzedając je z prawem odkupu. M. innymi jego klientami byli Albracht Brudzyński, cześnik poznański (w 1645 r.) i Jan Jaruchowski (1648). W gorącym okresie szwedzkiego "potopu" jako właściciel O. podawany jest syn Jana - Wojciech Orpiszewski, sędzia ziemski wschowski. Z pierwszej żony - Żychlińskiej - miał on córkę Katarzynę, zaś z drugą - Katarzyną Dobrosielską dwoje dzieci: Wojciecha Franciszka i Annę. Dzieciom tym w 1666 r. wyasygnował 10 tys. złp.
Tu wyjaśnijmy, że przy transakcji zwanej "wyderkafem", gdy klient nie domagał się zwrotu pieniędzy, lub sprzedawca nie chciał dóbr z powrotem, posiadłość przechodziła na własność kupującego. Tak jednak nie stało się z Orpiszewem i po wygaśnięciu kontraktu wieś wróciła w ręce Rozdrażewskich. Spadkobiercami Jakuba Rozdrażewskiego byli w 1700 r. - Zofia, wdowa po Aleksandrze Janie Wężyku i Antoni, opat lubiński. Bracia Stanisław i Michał już nie żyli, w zw. z tym Zofia scedowała dobra na ks. Antoniego raz bratanków: Karola i Franciszka Rozdrażewskich. Ci na pocz. XVIII w. sprzedali Orpiszew z przyl. - Franciszkowi Zygmuntowi Gałeckiemu, po którym odziedziczyła je córka Zofia. Posesorem dóbr był w tym czasie Stanisław Umiński, kasztelan krzywiński, zaś ekonomem majątku w O. - Wojciech Jezierski. W latach 20. dwór miał też administratorów - Józefa i Aleksandrę Hylkowskich (może Chełkowskich?). W latach 40. ekonomem był Stanisław Drożdżyński, ożeniony z Marianną, którym w Orpiszewie urodził się syn Józef Ignacy.
Właścicielami wsi przez cały ten okres byli dziedzice Krotoszyna, czyli Potoccy. Józef Potocki nabył dobra krotoszyńskie w 1725 r., zaś sprzedane zostały w 1779 r. przez jego syna - Stanisławowi Gadomskiemu. Po Gadomskim dobra nabył hr. Kalkreuth, a następnie Wojciech Ludwik Husarzewski; w dalszym okresie dziedzicem K. był Paulitz i von Górny. Na pocz. XIX w. były to dobra należące do króla pruskiego. W 1819 r. Krotoszyn wraz z Odolanowem, Rozdrażewem i Orpiszewem stał się własnością księcia Karola Aleksandra von Thurn und Taxis. Orpiszew stał się wówczas "ekonomią", zarządzaną przez Franciszka Majorowicza, ożenionego z Joanną Zaborowską. W 1821 r. w Orpiszewie zmarł ich 7-letni syn Józef. W 1837 r. właścicielem dóbr krotoszyńskich był Maksymilian Karl von T&T, a wieś O. miała 68 "dymów" i 609 m-ców. W 1872 r. zarządcą folwarku "Orpiszewo" był Hugo Heintze, zapewne dla którego wybudowano w płn. części wsi opisywany dwór.
W 1888 wieś miała 75 domów i 580 m-ców, a w skład okręgu wiejskiego wchodziła osada Friedrichsfeld. Cały okręg miał 81 domów i 617 m-ców, w tym 535 katolików i 82 protestantów. Na terenie folwarku znajdowało się 9 domów ze 181 m-cami. Dobra wraz z folwarkami Dużyn i Roszki miały 473,73 ha, w tym 426,72 ha ziemi uprawnej, 25,52 ha łąk, 8,76 ha pastwisk i 2,73 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 5046 marek.
W 1907 r. obszar dworski, czyli dobra rycerskie Orpiszew, otrzymały nazwę Sonnenfeld. Dobra w 1913 r. miały 861 ha, w tym 695 ha roli oraz 98 ha łąk i pastwisk. Czysty dochód gruntowy podawany do urzędu skarbowego, celem wyliczenia podatku gruntowego, wynosił 4404 marki. Właścicielem majątku był Albert Maria Lamoral Fürst von Thurn und Taxis z Regensburga. Zarządcą dóbr Sonnenfeld w 1913 r. był Hermann Schreiber.
W 1926 r. folwark znajdował się w dzierżawie Mateusza Schreibera i miał 415,53 ha, w tym 360 ha ziemi uprawnej, 41 ha łąk i pastwisk, 12 ha nieużytków i 2,53 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 1660 talarów. W 1930 r. wieś miała 981 m-ców. Znajdowało się tu ponadto Kółko Rolnicze, Spółdzielnia Spożywcza "Zgoda" Spółka z o.o., mleczarnia, młyn, kuźnia, kamieniołomy i liczne sklepy oraz punkty usługowe. W okresie 2. wojny światowej na wieś składały się - podobnie jak wcześniej - trzy miejsca: obszar dworski czyli Sonnenfeld, wieś Orpischewo oraz kolonia Friedrichsfeld, leżąca ok. 300 m. na wschód od majątku. W 1943 r. nazwy te nie uległy zmianie. Po wojnie dawne dobra zostały rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
17121 @ Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 - Generalstabskarte, ark. poj. /1870 - 1944/
- plik mapy: KDR100_375_Krotoschin_ca1893_DRMC5820375.jpg
11813604 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4271_Rozdrazewo_X.1944_APP_Sygn._M.top.25-288.jpg
6805 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4271_Rozdrazewo_1911.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Zespół dworski w Orpiszewie nie stanowił typowego regularnego założenia z charakterystycznym podziałem na część gospodarczą i rezydencjonalną. Na mapach archiwalnych z okresu międzywojennego trudno wyodrębnić nawet samo podwórze gospodarcze, zaś identyfikacja budynku dworu jest w tym wypadku prawie niemożliwa. Trochę lepiej wygląda to na mapach z k. XIX i pocz XX w. Podwórze stanowiło wówczas prostokąt rozciągnięty w kier. N-S. Dwór prawdopodobnie wznosił się w jego płn. części, czyli na współczesnej dz. ewid. nr ...2.377/10 - na wschód od dz. nr 2.377/8.

Park

Park dworski w Orpiszewie nie istnieje, zaś jego relikty, w tym podłużny staw rozciągnięty w kier. N-S, znajdują się na wschód i płd.-wschód od dawnej zabudowy dworskiej, m. innymi na dz. ewid. nr ...3/375 i ...2/376/1.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.