Chwaliszew

Stan obecny

Dwór (dawna cz. II) - własność JST albo prywatna.
Pozostałości folwarku (dawna cz. I, płd.) - własność prywatna.

Historia

Dwór z k. XIX w.
Chwaliszew to wieś leżąca 9 km na wschód od Krotoszyna. Opisywany dwór znajduje się płn. części wsi, dawnym Chwaliszewie II, czyli szlacheckim. Wieś wzmiankowana już w 2. poł. XV w., była gniazdem rodowym Chwalczewskich, a później także Sobockich. Przez ponad 200 lat wieś nosiła nazwę Chwaliczewo albo Chwalczewo, a później także Chwałczewo, Chwalyczewo, a pod koniec XVII w. Chwaliszewo. Z całą pewnością nazwa nie powstała od nazwiska Chwaliszewskich, co jest kompletną bzdurą, a co sugeruje znany portal pseudo-encyklopedyczny. Wręcz regułą w późnym średniowieczu było, że to właściciele przyjmowali nazwisko od nazwy wsi. Wsie z kolei dostawały nazwy od cech terenu, zwierząt, wydarzeń, etc...
Pierwszym znanym posiadaczem Ch., leżącego wówczas w pow. kaliskim, był Adam Chwalczewski (albo Chwaliczewski) ożeniony z Katarzyną. W 1462 r. żona sprzedała 5 półłanków w Ch. - Pawłowi z Wielkiej Topoli, za kwotę 50 grzywien. Siedem lat później Adam zamienił cześć wsi (z dopłatą 60 grzywien) na Wszary w pow. kaliskim, z Mikołajem, synem Marka - dziedzicem Lewkowa. Katarzyna zmarła w 1467 r., a w 1469 Adam zapisywał kolejnej żonie - Jadwidze - po 100 grzywien posagu i wiana. Mieli oni zapewne jakieś części w Tomicach, a także w Sobótce, Lewkowie, Orpiszewie i Skrzebowie. Adam miał z 1-szą żoną dwoje dzieci: Andrzeja oraz Annę, zamężną za Macieja Mącznickiego. W 1499 r. Andrzej, zwący się już Chwalczewskim, ofiarował siostrze 30 grzywien tzw. "przywianku". Herbem rodowym Andrzeja były Trąby, dawne zawołanie rycerskie jego przodków. Miał on później córkę Różę, która wyszła za Stefana Wtorkowskiego. Przyszły zięć obiecywał, że gdy dostanie za żonę 40 grzywien "wyposażenia", zrzeknie się swoich dóbr w pow. kaliskim.
Od dawien dawna wieś przecinał trakt wiodący z Krotoszyna do Odolanowa, a w XV i XVI w. rozłożyła się ona po jego obu stronach, przy czym w części południowej istniał ponoć nawet kościół. Po 1519 r. dokonano rozgraniczenia tych części przez zacnych panów: Jana Pruszaka, podczaszego i Jana Dobrzyckiego, stolnika kaliskiego. Rozgraniczono też dobra: Jankowo i Daniszyn od Świnkowa i Orpiszowa. Przypadły one odpowiednim częściom wsi. Południowa połowa Chw. (dolna) pozostała tenutą królewską (odolanowską) w rękach Marcina Zborowskiego, a północna (górna) w rękach Andrzeja Chwalczewskiego. Andrzej z żoną Katarzyną Wolicką mieli pięciu synów: Jerzego, Stanisława, Piotra, Franciszka i Andrzeja. Jerzy został biskupem łuckim; Piotr dworzaninem, a później doradcą królowej Bony - żony króla Zygmunta, zaś Stanisław początkowo służył w wojsku, później podobnie jak brat był dworzaninem królowej Bony, a także tłumaczem. Począwszy od 1536 r. dostawał za zasługi liczne starostwa, np krzemienieckie. W 1542 r. ożenił się z Barbarą Falkówną. Znany jest głównie z tłumaczenia na jęz. polski "Kroniki Polski" Macieja Miechowity.
Piotr Ch. w 1542 r. kupił od córki Feliksa Kośmidra Gruszczyńskiego - Katarzyny - połowę wsi Jankowo w pow. kaliskim. W 2. poł. XVI w. we wsi pozostał jedynie Franciszek Chwalczewski, zaś współposiadaczem ok. 1580 r. był Jan Kotliński (seu Skrzypieński) ożeniony z Małgorzatą; zmarły w 1585 r.
Franciszek Chwalczewski ożeniony był z Anną Sobocką z Sobótki. Oboje zmarli przed 1597 r. zaś dobra ich odziedziczył zięć (2-gi mąż Małgorzaty) Jan Rebeliński, który w tymże roku sprzedał część dóbr Janowi i Wacławowi Żernickim. Rebelińscy, czy też Rembelińscy mieli pięcioro dzieci: Macieja, Andrzeja, Jadwigę, Annę i Małgorzatę. Z pierwszego ojca Kotlińskiego pochodzili Wiktoryn i Zofia. Opiekunami tejże dwójki byli panowie Jan i Wojciech Skrzypińscy, którzy również sprzedali części należące do podopiecznych Żernickim. W 1601 r. Wiktoryn Kotliński miał 18 lat, a jego siostra Zofia była już zamężna za Bartłomieja Suchorzewskiego. Co się dalej działo z nimi? Tego nie wiemy. W każdym razie był to okres w którym doszło do połączenia dóbr, a Soboccy zaczęli "pisać się" z Chwalczewa. Pierwszym z nich na Ch. był Stanisław, ożeniony z Dorotą Damęcką. Mieli oni synów Jerzego i Jana. Dorota po śmierci męża wyszła za Stanisława Sieklickiego.
Jerzy Sobocki ożeniony był z Anną Brodnicką, wdową 1-o v. po Wojciechu Ponieckim, 2-o v. Świętosławie Bojanowskim. W 1632 r. spisywali oni w Ch. wzajemne "dożywocie". Ojciec - Stanisław - zmarł w 1635 r. w Popowie i pochowany został w Osiecznie. W tym samym roku Jerzy ożenił się ponownie, z Anną Tłocką, której zapisywał 4800 złp. posagu. Zmarł w 1659 r., zaś Anna wyszła ponownie za mąż, za Stanisława Zaleskiego (zm. w 1675 r.).
Jan Sobocki ożenił się z Elżbietą Kobelnicką i miał z nią troje dzieci: Stanisława, późn. generała; Zofię i Franciszka. W 1690 r. Stanisław Sobocki ożenił się z Zofią z Grabowa Zaleską i miał z nią syna Walentego. W tym czasie dziedzicami Chwalszewa byli Władysław Skarbek i jego żona Agnieszka Karnkowska h. Junosza. W 1694 r. wydzierżawili oni dobra Stanisławowi Otto-Trampczyńskiemu. Kolejnym dzierżawcą był Michał Kosowski na pocz. XVIII w. W 1. poł. XVIII w. właścicielem wsi został Krzysztof Łaszczyński, ożeniony z Aleksandrą Szczurską. Wieś leżała wówczas w pow. kaliskim. W 1733 r. Michał Łaszczyński sprzedał wieś Pawłowi Koszutskiemu h. Leszczyc, synowi Adama - pisarza ziemskiego z Pozn., za kwotę 60 tys. złp. Mniej więcej w tym czasie wybudowano we wsi kościółek, który był filialnym parafii w Sulmierzycach. Dla zapewnienia dochodów dla kościoła powstało niewielkie "fundum", którego tenutariuszami w 1734 r. byli Jan i Jadwiga Chlewscy.
Dokończenie genealogii Sobockich: Franciszek Sobocki ożenił się z Rozalią Węsierską h. Belina, a po jej śmierci z Marianną Garczyńską, wdową po Jakubie Rogalińskim. Z pierwszej żony mieli oni syna Andrzeja Sobockiego, starostę. Walenty Sobocki, cześnik żytomierski ożenił się z Barbarą Dziurkiewiczówną i miał z nią syna Antoniego, burgrabiego grodu Gnieźnieńskiego (w 2. poł. XVIII w.). W XVIII w. rodzina ta najprawdopodobniej nie mieszkała już w Chwaliszewie.
Wróćmy teraz do płd. części wsi, która wraz z Sulisławiem na pocz. XVII w. należała do Andrzeja Opalińskiego i częściowo do Zofii Zborowskiej, żony Abrahama Sieniuty. Ci sprzedali wieś Adamowi Sędziwojowi Czarnkowskiemu, wojewodzie łęczyckiemu, zaś ten Dobrogostowi Karnkowskiemu h. Junosza, staroście dobrzyńskiemu i odolanowskiemu. W 1625 r. Jan Karnkowski, wojewoda płocki zastawił dobra Chwalczewo, Sulisław, Pogrzybów i Rambczyno - Hieronimowi Rozdrażewskiemu, kasztelanowi międzyrzeckiemu. W latach 30. dobra te odziedziczyli spadkobiercy Dadźboga Karnkowskiego - synowie Jana K.: Stanisław, Dadźbog, Michał, Piotr Gabriel i Stefan Karnkowscy. Później ta część przeszła w ręce rodu Potockich h. Pilawa. Przez dość długi okres nie pojawiały się nowe zapiski, dopiero w 1790 r., gdy we dworze części królewskiej Chwaliszewa, Stanisław Ciesielski zaślubił Joannę Dybczyńską z tegoż dworu. Jednym ze świadków był organista z Sulmierzyc - Józef Zakrzewski.
W poł. XVIII w. część "szlachecka" wsi znalazła się w posesji zastawnej Michała Gądkiewicza, skarbnika latyczowskiego, który w 2. poł. XVIII w. wybudował tu pierwotny dwór. Jego żoną została Marcjanna Bogucka, zaś zarządcami tej części byli Ignacy i Rozalia Śremscy. W 1760 r. w "dworze szlacheckim w Chw." zmarła Bogumiła Długoszowa. W tym samym dworze rodziły się dzieci Gądkiewiczów: Febronia, Ignacy Tomasz (1766), którego chrzestnymi byli Kazimierz i Barbara Sokolniccy; Aniela Marianna (1768) i Marianna Tekla (1770). Michał Gądkiewicz zmarł ok. 1781 r. zaś po nim 1/2 Chw. odziedziczył syn - Tomasz Gądkiewicz. W 1785 r. Tomasz G. kupił dobra na własność i spłacał plenipotenta Józefa Potockiego i Stanisława Lingenau - skarbnikowicza Stanisława Dzierzkowskiego. Żoną dziedzica była Karolina Korytowska h. Mora, córka Piotra i Ewy Rokossowskiej. W Chwaliszewie rodziły się ich dzieci: Józef Wiktor (1789), Anna i Maciej (1790), Tekla Agnieszka (1791), Joachim Stanisław Michał (1792) i Honorata (1795). W 1809 r. Tekla wyszła za Walentego Wyssogotę-Zakrzewskiego h. Wyskota, a 2 lata później urodził się ich syn Franciszek Ksawery. W 1817 r. Honorata wyszła za Feliksa Murzynowskiego, a rok później urodził się ich syn Edward Tomasz. Zapewne bratem Feliksa był Nepomucen Murzynowski, ożeniony z Hiszpanką - Marianną de Seretoto, którym w 1821 r. we dworze urodziła się córka - Paschalisa Kasylda. W latach 20. Tomasz Gądkiewicz sprzedał dobra rządowi pruskiemu.
W 1813 r. we dworze części "królewskiej" Chwaliszewa, Ignacy Czachorski, syn Franciszka ożenił się z Józefatą de Perrow, córką Michała i Gertrudy Smogorzewskiej. W 1814 r. urodziła się ich córka Wiktoria Natalia Józefa. Chrzestnymi byli Dorota de Perrow i Mikołaj de Babaninz, rosyjski wojskowy cesarski. Podobnie jak w części szlacheckiej, właściciele niebawem sprzedali swoją część Chwaliszewa rządowi pruskiemu.
Niemcy po przejęciu wsi nadali jej częściom numerację; "królewska" otrzymała nr I, zaś "szlachecka" - II. W 2. poł. XIX w. wieś nosiła nazwę "Chwalischew" i wchodziła w skład tzw. "księstwa krotoszyńskiego", należącego do książąt Thurn und Taxis z Regensburga. Co ciekawe, księstwo rozciągało się ponad podziałem administracyjnym i jego część (w tym obie wsie Ch.) leżała w pow. odolanowskim (Adelnau), a część w pow. krotoszyńskim. W 1872 r. dzierżawcą Ch. I była pani Wittwe Langner. Wielkości dóbr i dochodu nie podano. Z kolei zarządcą Ch. II była pani Helene Giersberg. Dobra miały 1871 mórg i 2247 talarów czystego dochodu gruntowego. W 1885 r. do Ch. I (część południowa wsi) zaliczano kolonię Piaski i pustkowie Zobki (Sobken). Były tu 42 domy z 292 m-cami, w tym 283 katolików i 9 ewangelików; 124 analfabetów. Kościół filialny należał do parafii w Sulmierzycach. Dominium wchodziło w skład dóbr krotoszyńskich, a na jego terenie znajdowało się 5 domów z 54 m-cami. W tym okresie we wsi urodził się Adam Olejnik (1887-1939), rzeźbiarz, twórca pomnika Konrada Walenroda w Sędziszewie (zabity podczas egzekucji w tzw. "Dolinie Śmierci" w Fordonie k. Bydgoszczy).
Na Chwaliszew II (część północna) oprócz wsi i Piasków składało się pustkowie Lisy. Na gminę tutejszą składały się także folwark Lisy i leśnictwo Sophienau. Łącznie było tu 6 domów z 94 m-cami, w tym 63 katolików i 31 ewangelików; 28 analfabetów. Piaski przedzielone były na części: płd. i północną, tą samą drogą co Chwaliszew, biegnącą z kier. zachodniego na wschód.
Na pocz. XX w. (1913) Niemcy nazywali część płd., czyli Ch. I - po prostu wsią dworską, zaś cz. północna, czyli Ch. II - stanowiła dobra alodialne i zarazem tzw. rycerskie - Rittergut. Chw. I miał zarządcę Viktora Kunhta, 196 ha obszaru i 2605 marek cz. doch. gruntowego, zaś Ch. II zarządcę Wilhelma Nicolai, 431 ha gruntów i 6027 marek dochodu. Właścicielem obu części był wówczas Albert Maria Lamoral Fürst von Thurn und Taxis. Po wyzwoleniu Polski w 1920 r. dobra wprawdzie należały do Taxisów, ale znajdowały się pod tymczasową administracją polskiego skarbu państwa. Nadal leżały w pow. odolanowskim, z tym że zanikła numeracja części wsi, zaś jedną z nich po prostu nazwano Chwaliszewkiem (dawny Ch. pierwszy). W 1926 r. Chwaliszew pod zarządem Ferdynanda Schreibera miał 431,6 ha, w tym 384,1 ha roli, 35.9 łąk i pastwisk, 10,2 ha nieużytków i 1,4 ha wody. Czysty doch. grunt. wynosił 2009 talarów. Z kolei dzierżawcą Chwaliszewka był Wiktor Kuhnt, dobra miały 195,9 ha, w tym 162,1 ha ziemi uprawnej, 29,1 ha łąk i pastwisk, 4,6 ha nieużytków i 0,1 ha wody. Po 1927 r. oba folwarki stały się własnością państwa i zostały rozparcelowane. W 1930 r. Chwaliszew miał 681 m-ców, w tym kołodzieja J. Adamczaka, kowala J. Janasa i rzeźnika A. Kalka. Ch-wek miał 436 m-ców, w tym kołodzieja A. Laskowskiego, ponadto we wsi znajdowało się Kółko Rolnicze, wiatrak C. Brodali i zajazd J. Kołodziejczyka. W kolejnych latach zmieniała się przynależność administracyjna wsi, leżała ona w pow. ostrowskim (1932-34) i nast. do 1939 r. - krotoszyńskim. W czasie 2. wojny światowej obie części miały wspólną nazwę - Chwaliszew. Po wojnie folwarki rozparcelowano, a ich pozostałości w obu częściach Ch. przeszły zapewne w ręce prywatne.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11813382 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4371_Sulmirschuetz_c._1942_APP_Sygn._M.top.25-191.jpg
11813616 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4371_Sulmirschuetz_X.1944_APP_Sygn._M.top.25-192.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony na planie prostokąta, w dł. osi W-E, fasadą skierowany na południe. Parterowy i nakryty dachem dwuspadowym.
Być może dworem dawnego założenia "I". jest któryś z zachowanych budynków, pośrodku resztek dawnego ogrodu. Aby to stwierdzić, niezbędne są badania terenowe.

Park

Park z 2. poł. XIX w. o pow. 0,8 ha. Przed 1945 r. park był nieznacznie większy i rozciągał się także (na obszarze 0,27 ha) po wschodniej stronie zabudowań gospodarczych w kier. północnym.
Na terenie założenia "I". nie zachowały się relikty parku.

Inne

Zabudowania gospodarcze
We wsi: ślady osadnictwa z epoki kamienia i epoki brązu; kurhany kultury łużyckiej;
Kościół, neobarokowy, 1898; par. p.w. świętego Mikołaja Biskupa

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011