Skałów

Stan obecny

Dwór znajduje się na terenie spółdzielni rolniczej .Obecnie jest niezamieszkały.

Historia

Dwór z pocz. XX w.
Skałów to wieś leżąca nad rzeczką Orlą, dopływem Baryczy, w odległości 5 km na płd. zachód od Koźmina Wielkopolskiego. Dnia 13 grudnia 1338 r. król Kazimierz Wielki nadał klucz koźmiński w tym "Skalowo" - Maćkowi Borkowiczowi, synowi Przemysława, wojewodzie poznańskiemu. Następnie były to dobra królewskie, a w 2. poł. XIV w. należały do Bartosza Wizenborga z Odolanowa, kasztelana nakielskiego i wojewody poznańskiego (1387-1393). Po śmierci Bartosza dobra otrzymali (w 1392) jego synowie: Bartosz i Janusz. Tenże Janusz ożeniony był ze Stanisławą Sokołowską, która w 1408 r. nabyła Koźmin dla syna - także Bartosza. Ten w 1412 r. wpadł w zatargi z Dzierżykrajem z Mokronosa i innymi panami, o sprawy graniczne. Od ok. 1419 r. właścicielem klucza dóbr należącego do zamku w Koźminie był Przedpełk Mościc. W 1449 r. zadłużone dobra koźmińskie kupił Jan Hińcza z Rogowa, h. Działosza. W 1471 r. sprzedał on część wsi S. - Bartłomiejowi Gruszczyńskiemu, kasztelanowi kaliskiemu. Pozostała część należała do dziedziców miejscowych - Skałowskich (albo Skaławskich?). W 1509 r. właścicielką S. była Zofia Skałowska, zamężna za Stanisława Mieczewskiego. Później Skałowscy sprzedali wieś właścicielom miasta Koźmina.
Regesta poborowe z lat 1578 i 1618 wykazują we wsi 5 łanów osiadłych, ćwierć karczmarską, młyn o jednym kole, 3 zagrodników i 1 komornika. Ziemię należąca do karczmarza w 1674 r. wcielono do ról folwarcznych. Sołectwo we wsi istniało do XVIII w. W 1618 r. należał S. do Rozdrażewskich; po więcej szczegółów odsyłamy do opisu Koźmina Wielkopolskiego w naszym katalogu, tu zaś ograniczymy się do zapisek znalezionych w "Regestach" prof. Dworzaczka. Tak więc w 1629 r. właścicielem dóbr był Stanisław Przyjemski h. Rawicz, a następnie jego dzieci (z matki Anny Opalińskiej): Andrzej, Piotr i Katarzyna. W 1661 r. mężem Katarzyny był Zygmunt Grudziński. W tamtym czasie Skałów tworzył już niewielki klucz dóbr wraz z Wrotkowem, Radlinem, Wilkowyją, etc. W 1676 r. jego właścicielem był Andrzej Przyjemski h. Rawicz.
Drugim mężem Katarzyny był Władysław Przyjemski, zaś trzecim (ślub w 1701) Stanisław Kretkowski. Dobra koźmińskie odziedziczyła jej córka - Ludwika Opalińska - która wyszła za Jana Kazimierza Sapiehę (zm. 1730), starostę bobrujskiego. Po śmierci Katarzyny Przyjemskiej to on otrzymał w wianie cały klucz koźmiński z przyległymi wsiami. Ludwika Opalińska zmarła dn. 7 stycznia 1719 r. mając zaledwie 35 lat. Miała z Janem Sapiehą dwoje dzieci: Katarzynę Agnieszkę (Ludwikę?) i Piotra Pawła. Córka - Katarzyna Sapieha była zamężna dwukrotnie; w 1733 r. w Rawiczu wyszła za Michała Antoniego Sapiehę (1711-1760) z którym się rozwiodła. Dnia 12 maja 1745 r. wyszła w W-wie za dworzanina Sapiehów - Wojciecha Pawła Żywnego (ur. ok. 1720 - zm. ok. 1773)., Czecha. Ten w 1756 r. otrzymał od cesarzowej Marii Teresy szlachectwo i drugi człon nazwiska - von Lilienhof, zatwierdzone w 1763 r. przez króla Prus. Ze związku tego pochodzili synowie: Jan i Joachim. W 1746 r. Piotr i Katarzyna Sapiehowie dokonali podziału majątku. Katarzyna wzięła Rawicz z pałacem i wsiami przyległymi, zaś Piotr - Wieleń z przyl., Koźmin z przyl., miasto Borek i plac w Poznaniu k. zamku.
W latach 60. XVIII w. wsie Skałów i Wrotków ostatecznie wyszły z dóbr koźmińskich, a ich właścicielem został Andrzej Radoliński h. Leszczyc, ożeniony z Marią Bronikowską, której oprawił na wsi tzw. dożywocie. W 1773 r. Julia, córka Andrzeja, wyszła za Jakuba Godlewskiego, łowczyca wschowskiego, dziedzica Wieczyna. Rok później urodził się ich syn Józef, a w 1775 r. córka Elżbieta; Julia zmarła przy porodzie. Pochowana została u Bernardynów w Koźminie. W 1776 r. wdowa Marianna sprzedała część dóbr Piotrowi Radolińskiemu. W maju tego samego roku we Wrotkowie przeprowadzono podział majątku po Andrzeju R. Wartość Wrotkowa i Skałowa sąd oszacował na 158 tys. złp. zaś na dobrach ciążyły długi w wys. prawie 98 tys. Różnica pozostała po sprzedaży Piotrowi R. miała być podzielona na jego cztery córki: Annę, Teresę i Elżbietę zam. Ulatowską, zaś po Julii na jej małoletniego syna Józefa. W 1783 r. miało miejsce sądowe rozgraniczenie Wrotkowa i Skałowa od dóbr Gajewskich - Kaczejgórki i Gałązek. Sprawa ta ciągnęła dość długo, a sejm RP powołał nawet w tym celu specjalną komisję.
W 1784 r. po śmierci Ulatowskiego, Elżbieta sprzedała swoją część Piotrowi, tak więc został on posiadaczem całej wsi. W 1785 r. zastawił Skałów za 50 tys. złp. Wincentemu Wilkońskiemu h. Odrowąż. Ten zmarł w 1775 r. i nie pozostawił potomków. Dobra odziedziczył jego brat Walenty, który jednakowoż nie zamierzał trzymać Wrotkowa i Skałowa, tylko sprzedał je w 1787 r. kolejnemu bratu - Paschalisowi Radolińskiemu, regensowi grodzkiemu w Pyzdrach. Ten w 1791 r. sprzedał Wrotków i Skałów Michałowi Kurnatowskiemu h. Łodzia, synowi Macieja i Marianny Lipskiej, ożenionemu z Franciszką Zgierską. We wrześniu 1791 r. pochowali oni roczną córeczkę Anielę, zaś w grudniu urodziła się kolejna - Honorata Agnieszka (zm. 14 stycznia 1792).
Na pocz. XIX w. właścicielem Wrotkowa i Skałowa był Michał Kurnatowski, zaś posesorami Ludwik Dzierzbicki z żoną Józefą Parczewską. Ekonomami majątku byli w tym czasie Augustyn Idzikowski z żoną Heleną Wolińską. Ok. 1808 r. posesorami wsi zostali Kasper i Zofia Błociszewscy. W S. urodził się ich syn Stanisław (19 czerwca 1808 r.). W majątku skałowskim za czasów Sokolnickich jakieś funkcje pełnili też Bielińscy (Michał z żoną Antoniną Stołpe) oraz Jaraczewscy w latach 20. (Jan z żoną Antoniną Bukowską). We wsi bywała też wdowa Józefa Ożegalska - dziedziczka pobliskiego Gościejewa. W latach 30. XIX w. dobra wraz z Wrotkowem przeszły w ręce Nereusza Sokolnickiego h. Nowina, ożenionego z Palmirą Radzimińską h. Rawicz. Ostatnim posesorem dóbr będących w posiadaniu Sokolnickich był zmarły w 1853 r. Roch. Przespolewski.
W latach 60. XIX w. dziedzice sprzedali wieś Napoleonowi Szraderowi. Ten był ojcem chrzestnym Heleny Józefy Eleonory, córki dziedziców Serafinowa - Wulkowskich (Józefa i Jadwigi Węsierskiej). W 1872 r. pod zarządem Szradera dobra w Skałowie miały 958 mórg, a czysty dochód gruntowy wynosił 915 talarów.
W 1888 r. wieś miała 6 domów z 79 m-cami wyzn. katolickiego i 111 ha własnej ziemi, w tym 103 ha roli. Obszar dworski wraz z Serafinowem tworzył okręg, na terenie którego znajdowało się 7 domów ze 140 m-cami, w tym 136 katolików i 4 protestantów. Dobra nadal znajdowały się w rękach Szradera, miały 384 ha, w tym 318 ha ziemi uprawnej, 19 ha łąk i 21 ha lasu. Gospodarstwo specjalizowało się w hodowli bydła. Na pocz. XX w. majątek został rozparcelowany. W 1910 r. pozostałości o pow. około 900 mórg kupiła Spółka Ziemska we Wrześni. Od tejże Spółki dobra nabył Nepomucen Modlibowski z Mokronosa. W 1913 r. Skałów miał 204 ha obszaru, w tym 181 ha ziemi uprawnej. Gospodarstwo to do podatku gruntowego wykazywało 2202 marki "czystego dochodu". Po Nepomucenie odziedziczył Józef Modlibowski, który ok. 1924 r. sprzedał S. niejakiemu Boltowi. W 1926 r. majątek pod zarządem tegoż miał 199,5 ha, w tym 164,25 ha ziem uprawnych, 18 ha łąk i pastwisk, 9,8 ha lasu, 7,25 ha nieużytków i 0,2 ha wody. Do podatku gruntowego wykazywano 687 talarów tzw. "czystego dochodu". Mniej więcej w tym okresie Skałów uległ całkowitej parcelacji. Kto został właścicielem resztówki, tego nie wiemy, aczkolwiek jeszcze mapa z 1944 r. sugeruje przynależność folwarku do dóbr Wrotkowa "zu Wrotków". Możliwe, że jest to tylko błąd wynikły z powodu przedruku mapy ze starszej wersji. W 1930 r. we wsi liczącej 131 osób był szewc nazwiskiem Wiatrak i kowal Franciszek Padzionek. W latach 1943-45 nazwa wsi nie uległa zmianie. Po wojnie pozostałości dawnego folwarku stały się elementem typowej wsi rolniczej.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
X. Stanisław Łukomski "Koźmin Wielki i Nowy. Monografia historyczna." Poznań, 1914;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
6751 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4170_Koschmin_1944.jpg
11811910 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
plik mapy: 4170_(2345)_Koschmin_1911_APP_Sygn._M.top.25-1185-1.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, bezstylowy, murowany i otynkowany, fasadą skierowany na wschód z niewielkim odchyleniem południowym. W obu dłuższych elewacjach znaczne ryzality, zwieńczone trójkątnymi wystawkami. Do wcześniejszego korpusu dostawione niższe części – od północy nakryta dachem dwuspadowym i od płd. – płaskim.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego jest w znacznej mierze zniekształcony.

Park

Folwark w Skałowie nie posiadał ozdobnego założenia parkowego, natomiast na zachód od dworu, aż do rzeki rozciągała się łąka luźno porośnięta drzewami. Przy odrobinie dobrej woli można ten teren uznać za pozostałości „parku”. Cały prostokąt ma ok. 1,7 ha, natomiast drzewostan zajmuje głównie jego północną połowę.
Dawny „regularny” ogród rozciągał się jedynie wokół dworu i miał 0,42 ha. Obecnie teren ten stanowi nieużytki, a przede wszystkim zmienił się jego układ przestrzenny, głównie z powodu zmian przebiegu dróg dojazdowych.
Idąc na południe wzdłuż rzeki Orli, po ok. 500 m. dochodzi się do dawnego grodziska, na mapach archiwalnych tradycyjnie opisanego jako „szwedzki szaniec”.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011