Mokronos

Stan obecny

Prawdopodobnie teren prywatny.

Historia

Dwór z k. XIX w.
Mokronos to wieś leżąca 8 km na zachód od Koźmina Wielkopolskiego. Istniała już w XIII w., kiedy to Adalbertus, ówczesny dziedzic wsi wybudował tu kościół parafialny. Potomkami owego Wojciecha byli Jaśkon i Dzierzysław, którzy w 1318 r. sprzedali swe wsie, Cięgliny i Chociszewice, obywatelom z Koźmina. Jak pisze ks. Łukomski, ciż obywatele "nabrali pewnych swobód za czasów Templariuszy". W 1392 r. pisał się Sędziwoj z M., a następnie kolejny Dzierżykraj, który w 1412 r. miał zatargi z Bartoszem Sokołowskim - dziedzicem Koźmina.
W 1408 r. ponowną erekcję parafii zaaprobował biskup poznański Wojciech Jastrzębiec, a 1463 r. także król Kazimierz Jagiellończyk (na sejmie w Piotrkowie). Wieś była gniazdem rodowym Mokronoskich h. Bogoria. Ok. 1428 r. dziedzicem został znany nam już (z opisu Koźmina) Przedpełk Mościc. Żoną Przedpełkowicza była Małgorzata, zaś jedną z sióstr Beata Niewiarowska, która 200 grzywien otrzymane od Hinczy z Rogowa cedowała synom Andrzeja w Gryżynie: Janowi, Maciejowi i Andrzejowi. Tenże Hincza zwany Rogowskim, w 2. poł. XV w. był już kasztelanem sandomierskim, a także włascicielem Koźmina i połowy wsi M.
W 1462 r. za "zbawienie swojej duszy" zapisał kościołowi w Koźminie 18 grzywien rocznego czynszu. Z kolei plebanem w Mokronosie był w 1471 r. ks. Tomasz Babiński. W tymże roku Rogowski dokonał zamiany dóbr z Bartłomiejem Gruszczyńskim z Iwanowic, kasztelanem kaliskim - za Popowo, Birki, Wolę i inne dobra w ziemi sieradzkiej i szadkowskiej, dał Gościeszewo, Skałowo, Koniecpole, 1/2 M. i 1/3 Kromolic. Na drugiej poł. wsi siedział wówczas Jakub Mokronowski, który w 1477 r. zapisywał po 150 złp. posagu i wiana swej żonie Jadwidze. Mieli oni syna Mikołaja, który w 1493 r. zapisywał na swojej części dóbr 100 złp. i t. wiana żonie - Katarzynie Strząpińskiej. Więcej o Kośmidrze Gruszczyńskim, watażce i kanalii, zainteresowani znajdą w naszym opisie koźmińskiego zamku. Dodamy tu tylko, że przydomek "Kośmider" nosili jeszcze jego potomkowie w kilku pokoleniach.
Na pocz. XVI w. znajdujemy Macieja, plebana i dziedzica w M. oraz jego małoletnich braci: Wojciecha i Wincentego. Byli oni prawdopodobnie synami Mikołaja Mokronoskiego. W 1516 r. Mikołaj sprzedał połowę wsi Janowi Słaboszewskiemu. Druga poł. wchodziła ciągle w skład dóbr koźmińskich, które ok. 1520 r. nabył Łukasz I Górka h. Łodzia. Dopiero w 1530 r. pozostałe części sprzedali Górce rodzeni bracia: ks. Maciej, Wojciech (mansjonarz w Koźminie) i Wincenty Mokronoscy. Rok później Sławoszewski przeniósł swój zapis dla altarii Przenajświętszej MP, świetego Piotra i Pawła i wszystkich Apostołów, z Mokronosa na swoją wieś Tarce.
Po Łukaszu z Górki dobra odziedziczył Andrzej, a następnie Stanisław Górka. Jego spadkobiercami byli Czarnkowscy h. Nałecz, którzy w 1593 r. przeprowadzili podział majątku. Dziedzicem Mokronosa, Kromolic i Gościejewa został syn Wojciecha - Stanisław, który w 1599 r. sprzedał te wsie bratu - Andrzejowi, kasztelanowi rogozińskiemu, kaliskiemu, etc., zaś ten w 1601 r. - Katarzynie Potulickiej h. Grzymała, wdowie po Janie Rozdrażewskim, kasztelanie poznańskim. Wkrótce Katarzyna wyszła za Ludwika Weyhera, podkomorzego chełmińskiego i wniosła mu oprócz klucza Koźmińskiego - Gościejewo, Mokronos i Krotoszyn - łącząc (wprawdzie na krótko) dwa wielkie majątki w jednym ręku. W 1609 r. wsie G. M. i K. Potulicka sprzedała mężowi, zaś ten zarabiał na puszczaniu ich na wyderkaf, na przykład swemu bratu Dymitrowi. W 1620 r. Dymitr odziedziczył dobra, zaś po tym jak został starostą kościerzyńskim, sprzedał je Stanisławowi Przyjemskiemu h. Rawicz, staroście konińskiemu, synowi Andrzeja, marszałka koronnego. W 1621 r. Przyjemski zapisywał na dobrach 50 tys. złp. posagu swej przyszłej żonie - Annie Czarnkowskiej h. Nałęcz, córce Adama Sędziwoja, wojewody łęczyckiego i Anny Zborowskiej.
Drugą żoną S. Przyjemskiego była Anna Beata z Bnina Opalińska, córka Piotra O. (wojewody pozn., starosty śremskiego, st. pobiedziskiego, etc) i Zofii Kostki ze Sztemberka. Dziedzic Przyjemski był m. innymi marszałkiem nadwornym, starostą generalnym Wielkopolski, etc. Miał trzech synów: Piotra, kasztelana śremskiego, Stanisława i Andrzeja, chorążego kaliskiego. Po śmierci Stanisława (brata), Piotr sprzedał majątek w 1659 r. (obaj byli bezpotomni) Andrzejowi Przyjemskiemu. Tenże Andrzej w 1660 r. zapisywał na dobrach 200 tys. florenów posagu i tyleż wiana, swej żonie Dorocie Rozdrażewskiej.
Andrzej i Dorota Przyjemscy mieli córkę Katarzynę (1661-1705), która wyszła za Piotra Opalińskiego h. Łodzia (1640-1691) i mieli syna Antoniego oraz córki: Ewę Dorotę i Ludwikę. Kolejnym jej mężem był Władysław Przyjemski, muszkieter Ludwika XIV, później oponent polityczny króla Jana III. Po śmierci króla był gorącym zwolennikiem francuskich kandydatów na króla, przyczynił się też do zawiązania konfederacji szlachty w Środzie i sam został jej marszałkiem. Brat Katarzyny - Aleksander Przyjemski, podstoli koronny, starosta ostryński, ożeniony był z Zofią Gąsiewską h. Korwin.
Na pocz. XVII w. za Bramą Poznańską w Koźminie postanowiono założyć nowy klasztor. Wzniesiony tam został nowy, drewniany kościółek, który z czasem okazał się za mały na potrzeby klasztoru. Nadano mu wezwanie Niepokal. Poczęcia Najśw. Maryi Panny, dalej św. Stanisława Biskupa, jako Patrona Polski oraz dziedzica Przyjemskiego, wreszcie na życzenie fundatora ks. Gajewskiego - tytuł św. Franciszka. Kościółek ten przeniesiono do Mokronosa, gdzie uległ zniszczeniu w pożarze wsi, jeszcze w I poł. XVII w. Staraniem ówczesnego proboszcza ks. Kazimierza Macieja Marciszewskiego (Mściszewskiego? za Sł. Geogr...) wzniesiono nową świątynię, "przy współudziale parafian i wielu dobrodziejów." Kosciół ten miał ozdobne kapliczki i wieżyczki kryte miedzianymi dachami, konsekrował go w 1668 r. biskup Maciej Kurski, sufragan poznański.
W poł. XVII w. wybudowano także nowy dwór w Mokronosie. Mieszkali w nim głównie zarządcy i dzierżawcy, a w 1650 r. urodzili się bliźniacy Jacek i Michał - synowie Stefana i Barbary Czeskich - których do chrztu trzymali Piotr Przyjemski z żoną. Wyzyskiwacze robili to dla poprawienia swojego wizerunku wsród ludności, która jednocześnie była gnębiona i duszona obciążeniami na rzecz dworu.
Ostatecznie Mokronos wyszedł z dóbr koźmińskich pomiędzy 1661 a 1664 rokiem, na skutek transakcji zawieranych przez Andrzeja Przyjemskiego, chorążego kaliskiego. Wypada nam jeszcze wspomnieć o Aleksandrze Przyjemskim, który utworzył w Mokronosie bractwo świętej Barbary i bogato uposażył je w ziemię. Sam wstąpił do bractwa jako protektor, a wraz z nim zrobiła to siostra Zofia, tak że "wdzięczność ludu w gorących objawiala się podziękach". Po jego śmierci wszyscy we wsi płakali, a w księgach koźmińskich taki zapisano nekrolog: "Umarł nasz pan i dziedzic, którego gdy ciało wynoszono z zamku do kościoła, taki powstał płacz wielki, że dźwięku dzwonów przed nim nie słyszano“.
W 1683 r. Mokronos, Kromolice i Gościejewo kupił ksiądz Mikołaj Święcicki, opat trzemeszeński, za kwotę 140 tys. złp. Opat nie zamierzał jednak zostać posiadaczem ziemskim i najpierw wydzierżawił dobra kapitule poznańskiej, a nast. sprzedał je w 1687 r. Melchiorowi Gurowskiemu h. Wczele, staroście wałeckiemu, za kwotę 160 tys. złp. Ten już w 1693 r. odsprzedał wszystko Rafałowi Leszczyńskiemu, za kwotę 304 tys. florenów. Po kolejnych ośmiu latach Leszczyński, starosta nowodworski, sprzedał K. G. i M. Stefanowi Domiechowskiemu h. Prawdzic, synowi Przecława i Anny Taczanowskiej. Domiechowscy przetrwali we wsi zarazę, podczas której w 1710 r. na polu majątku wybudowano drewniany kościółek p.w. świetej Rozalii (stał on tu jeszcze pod koniec XIX w.). Stefan z żoną Dorotą Tomicką mieli syna Kazimierza, który w 1719 r. sprzedał M. Kasprowi Modlibowskiemu h. Rola, synowi Stanisława, cześnika wschowskiego. Żoną dziedzica była Agnieszka z Bielińskich. Ciekawa transakcja miała miejsce w 1723 r. Do tej pory wiedzieliśmy, że wraz z majątkami sprzedawano ich podwładnych, czyli pracowników, chłopów etc, ale w tymże roku niejaki Zakrzewski sprzedał go Janowi Kurnatowskiemu organistę (!) z Mokronosa, którego kupił od Modlibowskiego.
Dziedzic z reguły wydzierżawiał dobra, a w 1745 r. dz-nią M. była Anna Kwiatkowska. W tym czasie wybudowano we wsi nowy dwór, w którym już w 1746 r. urzędował dyrektor majątku Mokronos - Józef Motylewski. Jednocześnie wybudowano także nowy dwór w Kromolicach, w którym w 1748 r. urodziła się córka Modlibowskich - Anna Konstancja Kunegunda.
Po śmierci Kaspra M. dobra odziedziczyli jego bratankowie Józef i Stanisław. Ciż bracia oraz spadkobiercy Franciszka Modl. i jego żony Ludwiki Szmoniewskiej oraz Franciszka Modlibowska zam. Krassowska, w 1763 r. sprzedali Kromolice, Karczewko, Przybyszew i Mokronos - Karolowi Modlibowskiemu, za kwotę 260 tys. złp. Karol był synem Antoniego M. i Anny Zawadzkiej (przyp.). W latach 60. XVIII w. wdowa po Kasprze M., Agnieszka z Bielińskich, wyszła 2-o v. za Antoniego Wyssogotę-Zakrzewskiego, przez co ten otrzymał dobra w tzw. "dożywocie". Jednak oficjalnym dziedzicem pozostawał Karol Modlibowski. Jeszcze w 1782 r. pozywał niemłodą już Agnieszkę i prawdopodobnie sprawę wygrał, ew. doszło do kompromisu, bo niedługo później wybudował we wsi kolejny dwór. W budynku tym mieszkali posesorzy - Antoni Wyrozębski z żoną Justyną Witkowską, którym (już w nowym budynku) dn. 25 lutego 1783 r. urodziła się córka Wiktoria Joanna.
W 1785 r. Karol Modlibowski, cześnik wschowski, sprzedał majątek swemu synowi (z Zofii Urbanowskiej) - Walentemu M. Były to wówczas dobra: Kromlice, Mokronos, Karczewo, Przybyczewo, i pustki Przybysławice. Swoje części sprzedali Walentemu także liczni pozostali spadkobiercy, na przykład Maciej, syn Franciszka i Szmoniewskiej i inni. Na pocz. XIX w. Walenty był już pułkownikiem królewskim. Jego żoną została Weronika Zbijewska h. Rola. Ok. 1820 r. majątek odziedziczył ich syn Jan Nepomucen Modlibowski, ożeniony z Nepomuceną Malczewską h. Awdaniec. W styczniu 1825 r. ojciec Walenty zachorował i pojechał do doktora w Lesznie, skąd już nie wrócił. Pochowany został 3 lutego w kościele w Mokronosie.
Zapewne bratem Jana był Stanisław M. (1815-1889), który ożenił się z Albertyną Budziszewską h. Grzymała i byli dziedzicami M. w 2. poł. XIX w. Dnia 26 października 1864 r. miał miejsce wielki pożar, podczas którego spalił się miejscowy kościół. Przystąpiono wówczas do budowy kolejnej świątyni, tym razem murowanej (w latach 1874–80). Konsekracji dokonał biskup Edward Likowski w 1894 r. W kościele zachował się dokument z 1720 r. - odezwa biskupa pozn. Krysztofa Szembeka, zakazująca samosądów na czarownicach. Biskup zwraca uwagę, że kobiety poddawane były wymyślnym torturom, a sędziami są ciemni ludzie "po częstokroć nie tylko na prawie, ale i na piśmie zgoła nieznający się". Biskup zastrzegał prawo do osądzania "czarownic" tylko za zgodą władz kościelnych i pod rygorem kar - także finansowych.
Stanisław i Albertyna Modlibowscy mieli sześcioro dzieci, w tym syna Nepomucena Jana (1850-1935). Ten dnia 21 lipca 1881 r. ożenił się w M. z Anną Heleną Chosłowską. Mieli kilkoro (?) dzieci; zaś na pewno: Zofię Marię, Stanisława Nepomucena Karola (1882-1894), Piotra Teofila (ur. 1888), Józefa Walentego Karola (ur. 1889), Karola Stanisława Nepomucena (ur. 1892) i Zofię Halinę Marię (ur. 1894).
W 1888 r. Mokronos leżał w pow. krotoszyńskim i dzielił się na wieś oraz dominium. We wsi znajdowało się 28 domów z 237 m-cami, a na terenie domenalnym 5 domów ze 136 m-cami. Wszyscy m-cy byli wyznania katolickiego, a we wsi odnotowano też 63 analfabetów. Domena z 2200 morgami gruntów wchodziła w skład gminy w Kromolicach. Nepomucen M. jeszcze w 1911 r. dokupił wieś Skałowo pod Koźminem, od spółki ziemiańskiej we Wrześni. W 1926 r. Mokronos pod jego zarządem miał 484 ha, a na ogólny obszar składało się 312,75 ha ziemi uprawnej, 45,5 ha łąk i pastwisk, 120,75 ha lasów i 5 ha nieużytków. Do podatku gruntowego wykazywano 1439 talarów tzw. "czystego dochodu". Gospodarstwo m. innymi zajmowało się hodowlą koni szlachetnej półkrwi.
W 1929 r. w M. syn dziedzica - Karol ożenił się z Izabellą Pawłowską, córką Wincentego i Wandy Kierskiej. W 1930 r. wieś liczyła 380 m-ców. Było tu Kółko Rolnicze, kowal W. Kobusiński, krawiec M. Pawlik, piekarz A. Zawodny, rzeźnik J. Mazur, wiatrak Franciszka Nitschke i sklep spożywczy I. Andrzejewskiego. W płn. części lasów majątku znajdowało się wzniesienie (grodzisko?) opisane na mapie "Ringwall". W latach 1939-45 nazwę wsi pozostawiono w niezmienionej postaci. Dwór opisany był na mapach jako podległy majątkowi w Kromolicach "zu Kromolice". Po wojnie dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
X. Stanisław Łukomski "Koźmin Wielki i Nowy", Monografia historyczna, Poznań 1914;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Strona internetowa parafii NMP Wniebowziętej w Mokronosie;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11813585 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4170_Koschmin_X.1944_APP_Sygn._M.top.25-186.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony był na planie prostokąta, fasadą skierowany na płd.-wschód. Na osi wejścia znajdował się okrągły podjazd, do którego prowadziła aleja dojazdowa od głównej drogi, która łączyła Gałazki i Kromolice.
Całe założenie rozplanowane było na rzucie regularnego prostokąta; patrząc od str. SE były to kolejno: podwórze gospodarcze, w.w. droga, następnie część rezydencjonalna z parkiem i dworem pośrodku, a nastepnie ogród otaczający kościół. Dalej w kier. NW i W rozciągała się wielodrożnicowa część wiejska. Z kolei w kier. SW od kościoła znajdował się plac z niewielkim stawem pośrodku i dalej w tym kier. - cmentarz.
Układ przestrzenny założenia jest całkowicie zniekształcony, głównie na skutek zmian w obrębie folwarku oraz przez współczesną zabudowę mieszkalną. Przykładowo, na terenie dawnego podwórza znajduje się sklep spożywczy, a na terenie parku - warsztat samochodowy.

Park

Park dworski z 2. poł. XIX w. o pow. ok. 1 ha. Przed 1945 r. miał 3,2 ha, nie licząc terenu wokół kościoła. Ze wschodnią częścią parku pokrywa się współczesna dz. ewid. nr ...108/21, natomiast od str. płd. i zach. został on poszatkowany na kilkanaście dodatkowych małych działek o numerach ...108/10 - 20 i kilku innych. Cały narożnik płn.-zachodni został wykarczowany i obecnie jest to pole uprawne - na dz. nr ...108/1 o pow. 70.3 ara. Na wszystkich wspomnianych działeczkach (z reguły 640 - 860 m.kw.) wznosza się już domy mieszkańców. Jedynie na dz. nr ..108/22 zachował się dawny parkowy staw.

Inne

We wsi: Kościół, neogotycki, 2. poł. XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011