Wyszki

Stan obecny

Własność ANR w dzierżawie albo prywatna
Firma „Transwiór”, Wyszki nr 45

Historia

Dwór z poł. XIX w.
Wieś istniała zapewne nieco wcześniej, jednak pierwsze informacje o niej znajdujemy dopiero pod koniec XV w. Inne jej nazwy w zapiskach to również „Wyszkowy” i „Wiskowi”. W latach 80. XV w. właścicielem Wyszek był Bernard Magnuszewski, który w 1489 r. zamienił się z bratankiem Janem na Magnuszewice plus 100 grzywien dopłaty. Już w tamtych czasach w Wyszkach, na rzeczce Lutyni zbudowano młyn zwany „Nadolny”, który po połowie należał do Jana Wyszkowskiego i Jana Magnuszewskiego. Potomkiem Jana był Marcin Wyszkowski, syn Marcina i Katarzyny Łubieńskiej z Łubna h. Pomian, ożeniony z Anną Grabską h. Wczele, posiadacze także części Twardowa i Prusów. W 1551 r. Marcin zapisywał żonie na tych dobrach 1000 złp. posagu i t. wiana. We wsi, obok stawu i młyna stał już wtedy pierwszy dwór Wyszkowskich. Rok później matka przekazała i na zawsze darowała synowi wszystko co miała, czyli oprawę posagu i wiana oraz dożywocie, „w dobrach wsi Wyszkowy, Twardowo i Prussy”. Marcin z Anną mieli syna Jana. Dziedzic dość młodo zmarł, zaś wdowa szybko poszukała sobie kolejnego męża. Był nim Jerzy Złotkowski, który choć nieznany, miał zamożnych stryjów - Piotra, Mikołaja i Jana Bartoszewicza Suchorzewskich. W 1568 r. Złotkowski zapisywał Annie 1100 złp. posagu i t. wiana na swoich dobrach rodowych, czyli połowie Wieczyna, Rudy i Buszkowa w pow. kaliskim. Jego pasierb, Jan, miał wówczas 17 lat. Co ciekawe, Złotkowski nie dostał wyszkowskich dóbr w wianie. Oficjalnym ich dziedzicem w 2. poł. XVI w. pozostawał Jan Wyszkowski.
W 1579 r. we wsi było 2 i pół łanu osiadłego, 3 zagrodników i 2 komorników. Dziedzic miał dwóch synów. Pierwszemu po ojcu dano imię Jan, drugiemu po dziadzie – Marcin. Tenże Marcin w 1589 r. sprzedał Wyszkowy (albo ich część) Wojciechowi Kolnickiemu, a w 1599 r. zawierał jakąś ugodę o Wyszki z Twardowskim. Na pocz. XVII w. bracia zawarli też kontrakt z Mikołajem Łąckim, odnośnie granicy Wyszkowa i Witaszyc. W 1624 r. Jan W. ożenił się z Agnieszką Pstrokońską i tym sposobem we wsi pojawili się inni Pstrokońscy, m.in. bracia Agnieszki. Od 1651 r. w Wyszkach siedział Jan Kowalkowski z żoną Zofią Gurowską, później ich syn Kazimierz, który robił jakieś interesy z Wojciechem Twardowskim. W 1669 r. Kazimierz Kowalkowski sprzedał Wyszkowy Andrzejowi Gorzeńskiemu h. Nałęcz. Także brat onego Kazimierza - Stanisław - obiecał sprzedać swoje części Gorzeńskiemu. W międzyczasie matka po owdowieniu wyszła za Wojciecha Twardowskiego i ciż w 1676 r. kwitowali Gorzeńskiego z zapisanego im na Wyszkach tysiąca złotych. Wkrótce okazało się, że Gorzeński nie zamierza siedzieć w Wyszkach i sprzedał wieś w ręce Jana Malczewskiego, ożenionego z Jadwigą Skąpską. Malczewscy trzymali Wyszkowy s. Wyszki 14 lat, a następnie sprzedali je Maciejowi Twardowskiemu, za kwotę 14 tys. złp. Twardowski pełnił liczne funkcje w okolicznych grodach, był m.in. marszałkiem sejmiku średzkiego i sędzią surrogatem grodzkim kaliskim. Ożenił się z Zofią Rey z Nagłowic, z którą mieli synów: Chryzostoma, Władysława Karola i Zygmunta. Ciż bracia w 1724 r. odziedziczyli Twardowo, Wolę Książęcą i Wyszki. Na skutek podziału dóbr, Wyszki otrzymał Zygmunt ożeniony z Konstancją Żychlińską, córką Aleksandra – dziedzica Żychlina. Mieli troje dzieci: Stanisława, Jana i Teresę. W 1767 r. Teresa wyszła za Stefana Chlebowskiego, ewangelika i to oni gospodarowali w Wyszkach, oficjalnie należących do Jana i Stanisława Twardowskich. We wsi rodziły się ich dzieci: Joanna Eleonora (w 1768), Stanisław Kostka Zygmunt (w 1770), Justyna Teresa (w 1773) i Aleksander Szymon Egidjusz (w 1776).
W 1789 r. Jan ze Skrzypny Twardowski, syn Zygmunta i Żychlińskiej sprzedawał Wyszki Aleksandrowi Mycielskiemu h. Dołęga, jednak nie wiemy czy do transakcji doszło, albowiem w kolejnych latach dziedzicami ponownie byli Zakrzewscy. W 1795 r. podczas podróży, zmarł w Wyszkach dziedzic Taczanowa i Pogorzeli, Mikołaj Taczanowski. Na przełomie XVIII i XIX w. we wsi wzmiankowany był Moskorzewski z Magnuszewic, być może był on posesorem dóbr? Jan Ludwik Twardowski ożeniony był z Karoliną Chlebowską h. Poraj. W Wyszkach rodziły się ich dzieci: Dobrogost Maciej (1789-1859), Teodor (1790-1813), Marcjan Leon i Matylda Weronika (1792-1871). W 1. poł. XIX w. dziedzicami Wyszek byli dalsi krewni Jana Ludwika – Piotr Zakrzewski z dóbr Młynów, ożeniony z Benigną Zakrzewską z Magnuszewic. W 1833 r. urodził się ich syn Bogusław Włodzimierz, rok później Stefan, a w 1841 r. córka Emilia Aniela Maria. Dziedzicem został Stefan, który ok. 1860 r. doprowadził do bankructwa majątku. W 1862 r. dobra trafiły na subhastę (licytację) w Pleszewie, gdzie kupiła je Zakrzewska. W zw. z tym, że Stefana Z. aresztowano, w 1864 r. sąd w Pleszewie dokonał zajęcia dóbr. Zostało ono zniesione 13 maja 1864 r. Późniejszą właścicielką Wyszek została Helena Sypkowska zamężna za Jana Nepomucena Stęślickiego (1866-1922). Po Stęślickich, ok. 1911 r. dobra przejęła Spółka Parcelacyjna z Ostrowa, a następnie trafiły one w ręce rodziny Żychlińskich h. Szeliga z Twardowa.
W 1885 r. Wyszki dzieliły się na wieś gospodarczą i dworską. We wsi znajdowało się 5 dymów z 89 m-cami, miała też ona swoje grunta o wielkości 436 ha. Czyżby XIX-wieczni skrybowie się pomylili, podając obszar majątku o wielkości 110 ha? Tym bardziej, że wieś dworska liczyła 15 dymów i 116 m-ców (w tym 6 ewangelików). W 1926 r. majątek pod zarządem Kazimierza Żychlińskiego miał 321,86 ha obszaru, na co składało się 258,13 ha ziem uprawnych, 20,39 ha łąk i pastwisk, 26,53 ha lasów, 16,6 ha nieużytków i 0,21 ha wody. Czysty dochód gruntowy podawany do celów naliczenia podatku wynosił 935 talarów. Kazimierz Ż. ożeniony był z Haliną Brodowską z Brodowa h. Łada (1877-1951), z którą mieli dwóch synów: Jana Karola i Franciszka. Po wybuchu 2. wojny światowej Żychlińscy zostali zmuszeni do opuszczenia swoich majątków. W latach 1939-45 wieś nosiła nazwę Wiesbach, a Twardów – Hartfeld. Po wojnie dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego, zaś na terenie folwarku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, zlikwidowane ustawowo na pocz. lat 90. XX w. W późniejszych latach na terenie gospodarstwa powstała firma Transwiór – producent ściółki dla zwierząt.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Geoportal;
Mapster:
6720 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4071_Jarotschin_1889.jpg
6722 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4071_Jarotschin_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór (?) w Wyszkach wznosi się pośrodku parku. Wybudowany jest na planie nierównomiernego prostokąta, w dłuższej osi W/SW-E/NE, fasadą skierowany na północ (N/NW). Opis sporządzamy wyłącznie na podst. zdjęć satelitarnych, dlatego sądzimy, że budynek w znacznym stopniu został przebudowany.
Kompozycja przestrzenna zespołu dworskiego jest całkowicie zatarta, a dawne zabudowania gospodarcze wyburzone z wyj. jednego budynku w płn.-zach. części.

Park

Pozostałości parku z poł. XIX w. o pow. ok. 2 ha. Po wykarczowaniu większości drzewostanu w parku dominują nieużytki i polany. Południową granice parku stanowi przepływająca rzeczka Lutynia.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011