Biernatki

Stan obecny

Dwór - Niepubliczna Szkoła Podstawowa w Biernatkach.
Biernatki 18, 62-817 Żelazków
Park – własność J.S.T.
Historia
Dwór z 2. poł. XIX w.
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1399 r., jednakowoż dotyczy ona innych Biernatek, a konkretnie Adama Bełczka z Biernatek... koło Bnina, czyli k. współczesnego Kórnika. Opisywane B. pojawiają się w zapiskach nieco później, czyli na pocz. XV w., jednak jeszcze nie jako Biernatki, lecz Biernacice (Byernaczicze). Nazwa ta, pomimo pojawienia się formy „Biernatki” na pocz. XVI w., występuje w zapiskach jeszcze do końca tegoż stulecia. I tak, po raz pierwszy znajdujemy Biernacice w 1435 r., kiedy to Grzegorz z Biernacic nabył wyderkafem Bielawy od Małgorzaty i jej syna z tejże wsi, za sumę 51 grzywien. Dziedzice B. w tamtych czasach (także ów Grzegorz) posiadali również pobliskie Skarszewo. Zapewne bratem Grzegorza był Jakub ożeniony z Katarzyną, która w 1444 r. sprzedała Grzegorzowi swoje części dziedziczne Wielkiego Skarszewa, za 35 grzywien. Trzecim bratem dziedziców był Franek, który miał syna Jana, zaś czwartym Stefan, który miał syna Andrzeja. Jakub z Katarzyną mieli syna Szymona, ten zaś w 1469 r. sprzedawał Janowi (zwanemu później „Król”) swoją część w B. za 20 grzywien. Odsprzedaż części wsi była najwyraźniej ulubionym zajęciem dziedziców. Transakcje te w dalszym okresie się mnożą, gdyż bracia mieli liczne potomstwo. W latach 80. XV w. pojawiają się synowie jednego z nich, bracia niedzielni: Maciej, Jan zwany „Kolibaba”, Piotr, Wawrzyniec i Stanisław. Ich kuzynami byli z kolei bracia Franciszek i Mikołaj zwany „Rusin” oraz pochodzący z innego ojca Stanisław zwany „Młodota”, a także Adam ożeniony z Elżbietą, córką Macieja Starczewskiego. Część po wuju zwaną „Królewską” w 1491 r. kupił od Kaczkowskich „Młodota”, który w tym samym roku, na tej i na połowie innej części wsi, oprawił 24 grzywny posagu i t. wiana żonie Katarzynie.
Jan „Król” Biernacki miał także córkę – Annę – od której grunty obok dworu (!) kupił w 1494 r. Marcin Biernacki. W 1494 r. Marcin oprawił na swoich dobrach 30 grzywien posagu i t. wiana żonie Katarzynie, córce Stefana z Zielonczyna (na ziemi sieradzkiej). Ze wspomnianych wyżej 5 braci „niedzielnych” Maciej ożenił się z Anną, a Jan z Katarzyną z Gorzyc, gdzie objął dobra żony w wianie. Z tego też powodu pochodzący z Gorzyc Biernaccy nazywali się później zamiennie Gorzyckimi. Co ciekawe, ludzie w B. najwyraźniej żyli spokojnie, nie swadząc się i nie procesując z sąsiadami. Dopiero w 1499 r. ma miejsce pierwszy „termin” pomiędzy Maciejem, a Adamem i jego żoną Elżbietą. Na pocz. XVI w. Biernaccy byli także właścicielami Goruszek oraz części Złotnik, oddalonych kilka km na północ, gdzie dotychczas niepodzielnie „rządzili” Krankowscy. Już w tamtym czasie ukształtował się podział Złotnik na Wielkie i Małe. W 1506 r. Stanisław Biernacki zastawił w 5 grzywnach pół łanu roli „pustej” dziedzicowi w Małych Złotnikach – Janowi Krankowskiemu. Jego pierwsza żona zapewne zmarła, zaś w 1507 r. „Młodota” zapisywał 30 grzywien posagu i t. wiana żonie Jadwidze Gorzuchowskiej, córce Jakuba.
Marcin i Katarzyna Biernaccy mieli syna Macieja, ożenionego z Katarzyną Woysławską. Taż w 1500 r. sprzedała swoje części stryjowi, za sumę 20 grzywien. Być może ich synem był także Mikołaj, który w 1517 r. zapisywał na swojej połowie Biernatek i Złotnik po 80 grzywien posagu i wiana, żonie Katarzynie Gniazdowskiej, córce Michała. Synem Mikołaja i Katarzyny był Jan, który w 1561 r. ożenił się z Anną Dobrzycką, córką Bernarda. Oprócz Biernatek i Złotnik posiadał on także pustki Poświątne. Zapewne bratem Jana (ew. bratem stryjecznym) był Maciej, który w 1568 r. zobowiązał się oprawić posag Katarzynie, córce Macieja Szczytnickiego. Oczywiście, co wspominaliśmy wcześniej, dziedzice przez cały ten czas posługiwali się nazwiskami Gorzyccy seu (albo) Biernaccy. Ciekawostką jest pojawienie się w 1. poł. XVI w. Woysławskich, z których pochodził inny Maciej Biernacki, zwący się zamiennie Wojsławskim. Ten z kolei ożeniony był z Anną Wilczkowską. W 1570 r. spłacali oni Wawrzyńca Deszczyńskiego, męża Jadwigi Biernackiej (bratanicy Macieja), za jego części Biernatek którą kupili za 100 grzywien. Oprócz Jadwigi część wsi, w tym dobra ruchome, posiadał jej kuzyn Jan (syn Wojciecha). W tym samym roku Deszczyński zapisywał Jadwidze po 130 grzywien posagu i wiana.
Obaj Maciejowie „spotkali się” w zapisce z 1572 r. kiedy to M. Biernacki s. Gorzycki kupił część Biernatek wraz z „gravaminetum suum” koło stajni (cytowane pojęcie oznacza prawdopodobnie miejsce, gdzie wyrzucano nieczystości, in. nawóz), od M. Biernackiego s. Wojsławskiego. Osiem lat później dwaj inni synowie Wojciecha Biernackiego: Andrzej i Ignacy, sprzedali części wsi, tzw. „Żaczkowskie” Marcinowi Mikołajewskiemu h. Ogończyk ze wsi Dembe (obecnie Dębe). W kolejnych latach swoje części sprzedawali Mikołajewskim także inni Biernaccy. Z uwagi na brak stosownych źródeł nie będziemy wywodzić genealogii tej rodziny na podst. regestów, albowiem i liczba potomków Janów, Maciejów i Wojciecha Biernackich jest spora. Tylko nieliczni z nich pozostali w B. zaś część poszła do majątków swoich żon, które dostali w wianie. Nazwa wsi „Biernacice” zanikła całkowicie pod koniec XVI w. W 1600 r. oprócz części Stanisława Mikołajewskiego, drugą połowę B. posiadali synowie Macieja: Jan i Stanisław Biernaccy. Jan jeszcze w tym roku zapisywał posag żonie Dorocie Rusinowskiej. Na części Mikołajewskich po Stanisławie odziedziczył syn Stanisław (zm. ok. 1638 r.), budowniczy drewnianego kościoła w Dębem, brat Adama ożenionego z Zofią Szkudlską. Adam zapisywał żonie na Dembem, Biernatkach i Bielawach oraz Suliszewicach w pow. sieradzkim, 6 tys. złp. posagu. Zmarł w 1639 r. Kilkanaście lat po jego śmierci Zofia wyszła za Wojciecha Siemieńskiego. Ze związku Adama i Szkudlskiej pochodziło czworo dzieci: Marcin, Stanisław, Zygmunt i Zofia. Marcin ożenił się z Siewierską, z którą miał synów: Stanisława (zm. w 1756 r.), ożenionego z Katarzyną Stawską i Ignacego. Stanisław (1620-1686) ożenił się z Jadwigą Złotnicką (1620-1697) z którą miał siedmioro dzieci, o których będzie dalej...
Stanisław Mikołajewski (brat Adama, 1550-1611), ożeniony był z Zofią Jasińską (1560-1652), z którą mieli syna Stanisława (1580-1640), ożenionego z Marianną Balińską (1620-1643). Z tego związku pochodzili: Jan Franciszek (1620-1646), Wojciech (1620-1646), Kazimierz (zm. ok. 1655 r.) i Ludwika, późniejsza klaryska kaliska. Z całej tej piątki tylko Kazimierz się ożenił, z Marianną Pigłowską z Pigłowic h. Sokola (1610-1680).
W latach 30. XVII w. na części Biernackich siedział Jan, syn Bartłomieja, ożeniony z Marianną Dembowską. W 1631 r. sprzedał on część wsi Janowi Poklękowskiemu, synowi Stanisława, zaś ten od razu oprawił na tych dobrach posag swojej żonie Magdalenie Trąmpczyńskiej. Mieli oni dwóch synów: Wojciecha i Stanisława, którzy po śmierci ojca w 1638 r. sprzedali wieś (za zgodą matki) Adamowi Żakowskiemu, synowi Hieronima. Ten ożeniony był z Agatą Papieską, z która miał synów: Stanisława i Wacława. Starszy z nich – Stanisław - w 1652 r. sprzedał Biernatki wspomnianemu wyżej Kazimierzowi Mikołajewskiemu. Do Biernatek i Dembego różne prawa mieli także wszyscy potomkowie Adama M., których wymieniliśmy wyżej. Dlatego ok. 1660 r. odziedziczył je wspominany już Stanisław (1680-1737) – syn Marcina i Siewierskiej. Prowizje od różnych sum spływających z dóbr miała także wspomniana siostra Kazimierza – Ludwika, która w 1677 r. scedowała je jakiemuś tam Janowi Kwiatkowskiemu.
Stanisław i Katarzyna Mikołajewscy mieli synów Tomasza i Andrzeja oraz córkę Mariannę. Brat Stanisława - Ignacy M. zmarł wcześniej od niego, ok. 1736 r. Miał on syna Wojciecha i córkę Cecylię. I tu musimy wrócić do dzieci Stanisława i Złotnickiej, czyli: Doroty, Stanisława (1640-1725), Barbary, Tyburcego (1650-1715), Antoniego (1660-1686), Wojciecha (1670-1711) i Jana (1670-1699). W zasadzie dzieci te również dziedziczyły po stryju Kazimierzu i na pocz. XVIII w. sprzedawali oni swoje części wsi, jednemu spośród siebie – Stanisławowi – ożenionemu z Zofią Gałczyńską h. Sokola. Tenże Stanisław i Zofia mieli sześcioro dzieci: Wojciecha, Wawrzyńca, Jadwigę, Katarzynę, Jana Romualda oraz Antoniego. Zapewne po jego śmierci sukcesorzy sprzedali Dębe i Biernatki Teodorowi Ponińskiemu, podkoniuszemu koronnemu, który w 1734 r. zastawiał te dobra Helenie z Mączyńskich, za kwotę 30 tys. złp. Teodor był synem Władysława i Konstancji Zaleskiej. Oprócz niego współwłaścicielami dóbr byli jego bracia: Stanisław (1700-1752) i Hieronim (1700-1753). W latach 1736-1741 procesowali się z nimi Tomasz i Andrzej Mikołajewscy, wraz z innymi spadkobiercami Kazimierza M-go, stryjecznego brata ich dziada Marcina. W 1740 r. sprzedali swoje prawa do tej sukcesji swemu bratu stryjecznemu – Antoniemu Mikołajewskiemu (synowi Stanisława i Gałczyńskiej). Ten na przestrzeni kilku lat skupował części majątku, aby po scaleniu przekazać go swej bratanicy – córce Wojciecha – Teresie Mikołajewskiej zamężnej za Mikołaja Lisieckiego h. Dryja. Wszystko poszło jak należy i w 1750 r. Lisiecki zapisał Teresie na Dębem i Biernatkach kwotę 10 tys. złp. Mieli z Teresą dziewięcioro dzieci: Józefa Michała, Władysława Piotra, Zofię Gertrudę, Kazimierza, Elżbietę, Franciszka, Tomasza, Jana Józefa i Jana Józefa Grzegorza. W 1763 r. Tomasz z Kazimierzem sprzedali Dębe i Biernatki Kajetanowi Radolińskiemu h. Leszczyc. Dziedzic pod koniec XVIII w. dostąpił funkcji wojskiego większego poznańskiego, a za zasługi odznaczony został orderem świętego Stanisława. W 1792 r. sprzedał swe liczne dobra, w tym obie wsie Złotniki, Piątek, Żelasków i in. swemu synowi Piotrowi (1760-1823), za kwotę 220 tys. złp. Piotr R. ożeniony był z Teklą Celestyną Eleonorą hr. Lanckorońską z Brzezia h. Zadora i miał z nią dziewięcioro dzieci. Córka Józefa ok. 1810 r. zaślubiła Józefa Fundament-Karśnickiego h. Jastrzębiec (1748-1862), radcę departamentu kaliskiego i miała z nim córkę Teklę. Po rozwodzie Józef ożenił się z Anielą Sulimierską i miał z nią synów Ludwika Rocha oraz Stanisława Kostkę, zaś Józefa wyszła za Sylwestra Boito, z którym miała syna Arrigo. Biernatki i Dębe w latach 40. sprzedano Fryderykowi Maetschke – fabrykantowi mydła z Kalisza. W 1856 r. po śmierci dziedzica dobra odziedziczył jego syn - Gustaw Heinrich Maetschke (zm. w 1871 r.) – budowniczy dworu w Biernatkach. Po śmierci Gustawa majątek wystawiony na licytację nabył za 76.000 rs (srebrnych rubli?) August Repphan, który dokonał gruntownego remontu kościoła w Dębem. Po Auguście dobra odziedziczył jego syn Paweł. Autorzy „Słownika Geograficznego...” nie odnotowali Biernatek w swoim tytanicznym dziele. Jest tam jedynie opis wsi Dębe, z którego zaczerpniemy informację, że w skład dóbr wchodził także folwark Korek i kolonia Dębe. Całe dominium wraz z Biernatkami liczyło 998 mórg.
Po 1910 r. majątek przeszedł w ręce Pawła Deutschmanna i pozostawał w nich do końca drugiej wojny światowej. W latach 20. dobudował do dworu poprzeczne skrzydło. Co ciekawe, Biernatek nie ma w żadnej z popularnych ksiąg adresowych okresu międzywojennego, jednak wieś przecież istniała, gdyż widnieje chociażby na mapach archiwalnych. W czasie wojny w pobliżu Biernatek Niemcy zorganizowali miejsce straceń, gdzie przywieziono z Kalisza 125 żydów, zatruwanych spalinami w specjalnie przystosowanym do tego samochodzie. Po wojnie majątek został zabrany i rozparcelowany przez Skarb Państwa Polskiego. Ziemie podzielono pomiędzy miejscowych rolników, zaś dwór w latach 60. XX w. przeznaczony został na szkołę i mieszkania. W latach 80. / 90. budynek został wyremontowany.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga adresowa Polski dla przemyslu..., 1926;
Marcin Libicki „Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce”, wyd. II, Poznań, 1996
Strona int. Urzędu Gminy Żelazków: http://www.zelazkow.pl/?c=mdTresc-cmPokaz-47
Kalisz w Internecie: http://www.info.kalisz.pl/historia/3_luteranie.htm
Strona internetowa Sz.P. w Biernatkach: https://biernatki.szkolnastrona.pl/
Geoportal;
Mapster:
6757 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4175_Kamin_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!
Opis
Dwór eklektyczny. Budynek wzniesiony w płn.-wschodnim narożniku parku, na rzucie odwróconej litery „L”, w dłuższej osi zbliżonej do kier. W-E, fasadą (a zarazem uskokiem) skierowany na S, parterowy z piętrowym, poprzecznym skrzydłem od zachodu. Od strony wschodniej do budynku dostawiono kilka współczesnych przybudówek. Do wejścia nad którym wznosi się pseudobarokowa wystawka prowadzą szerokie schody.
Park
Park z 2. poł. XIX w. Niegdyś park był znacznie większy i rozciągał się dalej na wschód, aż do torów kolejowych, zajmując łącznie ok. 7,6 ha. Od południa drzewostan płynnie przechodzi w mieszany las, na bazie którego założony został park. Park nie stanowił regularnego czworoboku, gdyż od południa i zachodu jego granicą była aleja kasztanowa stanowiąca duży łuk, zawarty pomiędzy lokalnymi drogami ograniczającymi park od północy i wschodu. W okresie międzywojennym ozdobną część parku rozszerzono o 130 m. (od tejże alei) w kierunku zachodnim. Po wojnie wykarczowano las od str. zach., gdzie powstały dz. ewidencyjne nr 38/2, 38/3, 38/5 i 38/6. Wykarczowano też środek parku, czyli dz. nr 41/1, 41/2 i kilka mniejszych przy samej drodze. Obecnie park zajmuje ¾ dz. ewid. nr 300711_2.0006.40, czyli obszar 2,886 ha. W opisie pomijamy kilka mniejszych dz. w pobliżu samego dworu.
Inne
Brama wjazdowa do parku, 1920 r.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Park

Park dworski o pow. 2,65 ha.
Informacje pochodzą z książki / Parki i Ogrody Zabytkowe w Polsce - Stan 1991 rok /