Chodzież - Zamek

Stan obecny

Własność J.S.T. Ruiny.

Historia

Zamek z k. XVI w. / XVII w.
Pierwsza osada późnośredniowieczna mogła powstać w Chodzieży już pod koniec XIII w. Podobno już wówczas istniał we wsi pierwszy kościół. Jednak pierwsza wzmianka pisana pojawiła się dopiero ponad 100 lat później, w 1403 r. i dotyczyła imienia plebana kościoła parafialnego. Dawne nazwy Chodzieży to: Chodschesen, Chodziesen, Colmar lub Kolmar in Posen. W 1434 r. Trojan z Łekna lokował miasto na prawie magdeburskim, lokację tę potwierdził król Władysław Jagiełło. W tamtym czasie Chodzież należał do Gardziny z Brzozy, rycerza z rodu Pałuków, po którym odziedziczyli synowie, bracia niedzielni (słowo pochodzi od "niedziału" - formy dziedziczenia): Wawrzyniec, Jan, Wojciech. Ci w 1435 r. sprzedali swe części dziedziczne wspomnianemu już Trojanowi z Łekna, sędziemu kaliskiemu. Swoją część sprzedał też Trojanowi Woyczoch (Wojciech?), syn Dobrogosta z Chaszynowa oraz w 1444 r. Jan z Raczkowa. W tejże zapisce znajdujemy ciekawą nazwę - "wyspa Czeschow", która dotyczyła folwarku Ciszewo nad Notecią. Folwark znajdował się na wzniesieniu a w dawnych czasach, gdy poziom wód był wyższy, musiał być otoczony wodami i moczarami. W zapiskach miejsce to występuje także jako Czeszewo Ostrowo (słowo ostrów kiedyś oznaczało po prostu wyspę). W 1449 r. niemłody już Trojan, zgromadziwszy zacne dobra, zapisywał na nich 1500 zł. węgierskich posagu i 500 zł. węg. wiana żonie swojego syna Jana - Dorocie. Niedługo później sprzedał Chodzież Przecławowi Potulickiemu, po którym odziedziczył Stanisław P. Ten w 1486 r. dał miasto z przyległościami swemu bratu rodzonemu Wojciechowi. Jeszcze w tym samym roku Wojciech oprawił na tych dobrach 800 grzywien (była to ogromna kwota, w tamtych czasach średniej wielkości wieś kosztowała 20 grzywien) posagu i tyleż wiana żonie Katarzynie. Mieli oni co najmniej 6 dzieci, w tym synów Piotra i Mikołaja. Piotr ożenił się z Barbarą Czarnkowską, zaś Mikołaj z Katarzyną (n.n.)., z którą miał syna Kaspra. Ten ożenił się z Zofią Roskowską, a następnie jakąś Anną Urszulą. Miał syna Piotra (ur. ok. 1570-80) ożenionego z Agnieszką Zebrzydowską, którzy mieli córką Zofię zamężną później za Andrzeja Czarnkowskiego, kasztelana kaliskiego i starostę inowrocławskiego. Ówczesny (2. poł. XVI w.) dziedzic Chodzieży, Andrzej Potulicki był bratem tejże Zofii. W 1598 r. dał miasto z przyległościami w zastaw magnificencji Piotrowi Potulickiemu, wojewodzie kaliskiemu, staroście ujskiemu i wyszogrodzkiemu. Jakieś sumy z tego zastawu pobierała także wspomniana Zofia. Oprócz Andrzeja miała jeszcze dwóch braci: Kaspra i Jana. Piotr P. ożenił się z Zofią Roztworowską, z którą miał syna, również Piotra oraz córki: Cecylię Elżbietę zamężną za Jana Leszczyńskiego i Konstancję Urszulę zamężną za Stefana z Grudny Grudzińskiego h. Grzymała. Zamek w Chodzieży wybudowany został zapewne właśnie w końcowym okresie rządów Potulickich.
W 1648 r. Piotr Potulicki sprzedał Chodzież z całym kluczem dóbr swoim siostrom, za kwotę 400 tys. złp. Dziedziczką całości została Konstancja, a po jej śmierci syn, Zygmunt Grudziński, starosta bolemowski, ożeniony z Katarzyną Przyjemską. Dziedzic zmarł w 1675 r. i pochowany został u bernardynów w Poznaniu. Dwa lata później wdowa Katarzyna była współzałożycielką Bractwa Świętego Antoniego z Padwy, przy kościele parafialnym w Chodzieży. Finansowała bractwo aż do swojej śmierci w 1681 r. i została pochowana w jego kaplicy. Zygmunt i Katarzyna Grudzińscy mieli 4 dzieci: Andrzeja Karola (1610-1678), Piotra Samuela, Annę Konstancję zamężną za Mielżyńskiego h. Nowina i Izabelę zamężną za Działyńskiego h. Ogończyk. Z tychże Andrzej miał syna Stefana Adama, zaś jego brat Piotr (1590-1625) syna Zygmunta. Jak widzimy Piotr zmarł młodo, mając zaledwie 35 lat. Chodzież i Strzelce odziedziczył właśnie on, a nastepnie jego syn Zygmunt, ożeniony z Teresą z Werbna Rydzyńską. W 1704 r. w Strzelcach chrzczony był ich syn, Stefan Bernardyn. Kapłanem udzielającym sakramentu był Karol Rydzyński, archidiakon poznański, kanonik gnieźnieński. Dziedzic zachorował nagle i zmarł w 1706 r. Krótko po jego śmierci, 24 września 1706 r. urodził się kolejny syn, Zygmunt Józef Maurycy. Niebawem osamotniona Teresa znalazła sobie księcia, a konkretnie księcia Mikołaja Woronieckiego ze Zbaraża h. Korybut (1680-1748), chorążego wołyńskiego. Chodzież i wsie Strzelce, Słonki, Mirowo, Strużewo, Ostrówek, Milcz, Ciszewo i Studzieniec odziedziczył jej najstarszy syn Karol (1699-1758). O jego pierwszej żonie nic nie wiemy, natomiast drugiej - Krystynie Swiniarskiej, córce Mikołaja i Anny Gałęskiej, w 1742 r. zapisywał 50 tys. złp. Mieli oni czworo dzieci, w tym synów: Adama (1732-1779) i Zygmunta Ignacego Ksawerego (1735-1804). W dniu 22 lipca 1774 r. Adam zaślubił w Strzelcach Eleonorę Krzycką z Krzycka h. Kotwicz. Brat Zygmunt ożenił się z siostrą Eleonory - Teresą. Od 1783 r. Karol dzierżył Strzelce, zaś Zygmunt Chodzież. Dodajmy, że Zygmunt pełnił funkcję szambelana królewskiego na dworze króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W dokumencie z 1763 r. dowiadujemy się, jakie dokładnie dobra należały do poszczególnych braci. Zygmunt dostał (uwaga, pisownia oryginalna): miasto Chodzież, młyn miejski chodzieski, młyn Wierzbnik, młyn Krąpka, wieś Snożewo, Krystynka, Olędry, Grudzieniec, sołectwo Ciszewo, Oleśnicę z foluszami, młyn Chamer, młyn Oleski, młyn Papiernicki, młyn Cis, oficyna Papiernia Kamionka, folwarczek Milcz, Olędry Milczewskie, Olędry lasowe, czyli Wielkie. Scheda druga, czyli Karola obejmowała: wsie Ostrówek, Huta, Strzelce, młyn Kłos, Olędry Strzeleckie, wieś Słomki, Morakowo oraz Radwanki. Życie towarzyskie tego okresu toczyło się jeszcze na zamku w Chodzieży. Tam też mieszkali zarządcy, m.in. Arciechowscy, a na zamku rodziło się ich liczne potomstwo. Z zamku pochodziła Marianna Leszczyńska, która w 1799 r. wyszła za Jakuba Wojciechowskiego. Pod koniec istnienia obiektu mieszkał tam jeszcze sędzia pokoju Tomasz Daszkiewicz ożeniony z Konstancją Dembińską. Wkrótce jednak i oni opuścili wymagającą remontu budowlę. Zamek zaczął podupadać, a dzieła zniszczenia dopełnił pożar. W takim stanie kupili go w poł. XIX w. od hrabiego Königsmarcka przedsiębiorcy Hermann Müller i Ludwik Schnorr, którzy wybudowali tu fabrykę fajansu. W 1871 r. na Chodzież składały się trzy miejsca: miasto, przedmieście Koenigswiese i przedmieście Koniecznik. W 272 domach mieszkały tu 3092 osoby, w tym 1274 ewangelików, 1020 katolików, 3 dysydentów i 795 żydów. Ludność miasta zmniejszyła się na skutek emigracji do Ameryki. W 1877 r. fabrykę nabył kupiec Ehrenwerth. Rodzina Königsmarcków prawdopodobnie mieszkała w Chodzieży aż do wyzwolenia Polski w 1919 r. Relikty zamku wraz z fabryką jeszcze kilka razy zmieniały właściciela, w 1921 r. wytwórnię kupił złotnik z Poznania, Stanisław Mańczak, który w 1934 r. zbankrutował, tworząc nowy podmiot gospodarczy - spółkę dzierżawną. W latach 1935-36 fabryka należała do zarządu gminy, a później przeszła w ręce udziałowców: Czesława Szramy i Wincentego Kapczyńskiego. Później wybuchła 2. wojna światowa, zaś Niemcy utworzyli "Porzellan und Steingutfabrik A.G. in Kolmar" - fabrykę pozostającą pad zarządem państwowym. W 1942 r. fajans został zastapiony półporcelaną zwaną porcelitem. W kwietniu 1945 r. zakład podjął produkcję na nowo. Został zlikwidowany po przemianach 1989/90. Większość budynków fabryki została rozebrana z wyjątkiem jednego, łączącego się z ruinami zamku. Najwyraźniej ówcześni gospodarze terenu nie wiedzieli, co z tym fantem zrobić. W takiej postaci ruiny pozostają do chwili obecnej.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Księga Adresowa Gospodarstw Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Geoportal, Mapster:
http://www.amzpbig.com/maps/3067_Kolmar_in_Posen_geol_1913_UPozn.jpg
Wikipedia: https://de.wikipedia.org/wiki/Chodzie%C5%BC
Strona internetowa "Impresja": http://www.impresja.eu/index.php?id=4&id_ar=22
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Pozostałości zamku w Chodzieży są słabo rozpoznane i dodatkowo zniekształcone późniejszą przebudową na fabrykę. Zachowany fragment ceglanej, gotyckiej budowli wznosi się przy ul. Buszczaka.

Park

Zamek najprawdopodobniej nie posiadał założenia parkowego.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011