Pałczyn

Stan obecny

Dwór nie istnieje. Pozostał park i brama wjazdowa (zdj.).

Historia

Dwór z 1. poł. XIX w.
Pałczyn to wieś leżąca 2 km na północ od Miłosławia. Z całą pewnością istniała już w 1. poł. XV w., kiedy to wchodziła w skład dóbr Miłosławia. Dawne jej nazwy to Pełczyn, Pełczino, Pełczyno, etc... Właścicielem tychże dóbr był Filip "Milaj" (Mylay) Miłosławski, ożeniony z Agnieszką. Część majątku znajdowała się także w rękach jego braci i kuzynów. Niestety nie istnieje opracowanie genealogii Miłosławskich, a opis niniejszy musimy zawęzić do Pałczyna, który był tylko jedną z kilkunastu wsi przynależnych do majątku. W zapiskach z tego okresu znajdujemy ponadto: Kozubiec, Górzne Piątkowo, Osieczkę, Orzechowo, Chwalibogowo, Panczky (Pączki) i inne. Po Filipie i jego żonie Agnieszce dobra odziedziczyły: Elżbieta - żona Mikołaja z Łabiszyna, Anna i Katarzyna oraz panowie: Jan Świdwa senior i Jan Świdwa junior z Szamotuł. Część dóbr w 1446 r. Elżbieta sprzedała Piotrowi z Bnina, podstolemu kaliskiemu. Spadkobiercą Piotra był Andrzej B., a także jego kuzynki Agnieszka Kobylińska i Barbara Gołuchowska. Wzmianka z 1482 r. potwierdza, że wieś należała wówczas do wspomnianej Barbary, która pozywał niejaki Spytko Szlachciński.
Na pocz. XVI w. duża część okolicznych dóbr stała się własnością Jana Pampowskiego, dziedzica Ponieca. Po nim odziedziczyli synowie: Ambroży, Jan, Wojciech, Krzysztof i Piotr. Pałczyn (wówczas Pełczyno) przypadł w działach Janowi P. W zapisce z 1540 r. wymieniono też młyn oraz sadzawkę we wsi. Ten staw stanowił zapewne sporą wartość, bo przewija się w zapiskach aż do końca XVI w.
Ćwierć wieku później Barbara Pempowska wniosła swoją część P. w wianie Janowi Roszkowskiemu. W 1568 r. w towarzystwie swych możnych kuzynów: Andrzeja hr. z Górki i Jana Złotkowskiego Piotrowicza, sprzedała ją Januszowi Grodzieńskiemu. Resztę wsi nadal dzierżył Ambroży P., zmarły ok. 1577 r., po którym odziedziczyła wdowa Urszula Sieniawska. Wyszła ona później za Hieronima Gostomskiego, podkomorzego rawskiego. W 1579 r. zastawiła wieś za sumę 2500 złp. Krzysztofowi Bardskiemu (Bardzkiemu).
Pod koniec XVI w. wobec braku innych spadkobierców wieś przypadła synom Jana Roszkowskiego: Andrzejowi i Janowi. Na skutek podziału dóbr w 1597 r. wieś P. stała się własnością Andrzeja, który jeszcze w tym samym roku zapisywał 14 tys. złp. posagu w gotówce i 3 tys. wyprawy w kosztownościach, swej żonie Annie Rydzyńskiej. W 1614 r. sprzedał on swe wsie dziedziczne, czyli Książno, Pełczyno i Skotniki - Mikołajowi z Miłosławia Górskiemu, ożenionemu z Anną z Radomickich. Dnia 7 lutego 1626 r. W Miłosławiu ich synowie: Adam, Piotr, Andrzej i Łukasz, dokonali podziału majątku. Pałczyn przypadł w dziale Piotrowi Górskiemu, zaś ten w 1647 r. sprzedał wieś bratu Łukaszowi.
Dziedzic Łukasz Górski zmarł w czasie "potopu" szwedzkiego, pozostawiwszy wdowę - Jadwigę Ciświcką. Już w 1657 r. ta wyszła za Konstantyna Rozdrażewskiego, któremu wniosła Pełczyn w wianie. W tymże roku wydzierżawili oni dobra na 3 l. Mikołajowi Kaliszkowskiemu. Wojna nie ominęła dóbr Górskich, o czym świadczy zapiska z 1658 r., mówiąca o zniszczeniach wojennych, za które córka Łukasza - Zofia Górska - dostała od matki sumę 10 tys. złp. Mężem Zofii był Konstantyn Rozdrażewski. W tymże 1658 roku nabyli oni dobra miłosławskie, wraz z wsiami przyległymi, w tym Pałczyn. Po śmierci Rozdrażewskiego Zofia wyszła za Jana Leopolda Opalińskiego, a w 1663 r. sprzedała Książno, P. i Skotniki - żonie Łukasza Gorajskiego - Annie z Powodowa. Po śmierci Gorajskiego wdowa sprzedała te 3 wsie (w 1684), piszącemu się z Błeszna - Jakubowi Błeszyńskiemu, sędziemu surogatowi grodu bydgoskiego. Musimy tu dodać, że pod koniec XVII w. miały miejsce rozliczenia wśród licznych spadkobierców tychże wsi, na skutek dawniejszych zapisów dokonywanych przez Piotra Górskiego, m. innymi Miaskowskim h. Bończa, Mikołajowi Piątkowskiemu i innym. Nie wpłynęło to jednak na stan własności i dziedzicem nadal pozostawał Błeszyński, a następnie - od ok. 1718 r. - syn jego i Doroty Brodzkiej - Karol Błeszyński, cześnik żytomierski. W tymże 1718 r. sprzedał on Książno, P. i Skotniki - Franciszkowi Kowalskiemu, synowi Andrzeja i Katarzyny Golemowskiej. Żoną Kowalskiego była Katarzyna Smarzewska, która w 1725 r. sprzedała 3 w.w. wsie księdzu Franciszkowi Kraszkowskiemu, biskupowi dardańskiemu, sufraganowi gnieźnieńskiemu, etc... Z rąk zacnego biskupa dobra przeszły na Tomasza Kowalskiego, syna Franciszka i Smarzewskiej. W 1735 r. część dóbr należała także do Marianny, zamężnej za Fabiana Sokołowskiego, a następnie za Michała Niwskiego. Po śmierci Smarzewskiej Franciszek ożenił się z Zofią Ostrowską i miał z nią syna Józefa - późniejszego księdza
Tomasz Kowalski miał córkę Annę, która przeniosła dobra w wianie na Józefa Bieńkowskiego h. Ślepowron, stolnika gnieźnieńskiego. Jako dziedziczka P. wzmiankowana jest ona jeszcze w 1778 r. Ich dziećmi byli: Władysław, Karol, Wiktoria - żona Antoniego Broniewskiego oraz Faustyna i Seweryna - panny (przynajmniej jeszcze w 1784). Opiekunem tychże dzieci był ksiądz Ignacy Bieńkowski, scholastyk katedry krakowskiej. W 1784 r. na plenipotenta do spraw rozgraniczenia Książna, Pełczyna i Skotnik, ks. Ignacy B. mianował Antoniego Broniewskiego. Oficjalnym posiadaczem wsi po ojcu został w 1791 r. Karol Bieńkowski, który sprzedał majątek temuż Antoniemu Broniewskiemu, synowi Aleksandra i Józefaty z Rydzyńskich, za kwotę 350 tys. złp. W zamian kupił od Broniewskiego dobra Glinno i Okalewo w powiecie poznańskim, za kwotę 100 tys. złp. W 1792 r. Antoni Broniewski, rotmistrz kawalerii narodowej, wraz z żoną Wiktorią Bieńkowską sprzedali P. z prawem odkupu (na tzw. wyderkaf) - Michałowi Brzeżańskiemu h. Rogala.
Na pocz. XIX w. gospodarstwem w P. zarządzali posesorzy, Józef Niedźwiedzki z żoną Agnieszką Wolską. W 1817 r. posesorem był Wawrzyniec Buynowski (?). Po okresie Księstwa Warszawskiego wzmianki w "Regestach" dot. Pałczyna się urywają. Prawdopodobnie wieś przeszła w ręce niemieckie. Dopiero w 1864 r. znajdujemy informację o "areszcie" nałożonym na majątek Antoniego Jackowskiego. Był on posiadaczem wsi jeszcze w 1872 r., kiedy to dobra w P. liczyły 1845 mórg, w tym 1642 m. ziemi uprawnej i 196 mórg łąk. Czysty dochód gruntowy wynosił wówczas 1722 talary.
W kolejnych latach Pałczyn nabyli książęta von Preussen, dziedzice Chociczy (Wielkiej), którzy na dobrach tych utworzyli majorat. W 1913 r. obszar dworski Pfalzhof miał 469 ha obszaru, w tym 400 ha ziemi uprawnej, 50 ha łąk i 8 ha lasu. Czysty dochód gruntowy wynosił 5098 marek. W gospodarstwie hodowano 35 koni, 210 szt. bydła dorosłego, 5 szt. cielaków oraz 300 szt. owiec. Zarządcą gospodarstwa w Pałczynie był Eugen Cremer, Königlisch Oberamtmann (radca królewski).
Po wyzwoleniu Polski w 1920 r. majątek został przejęty przez skarb państwa. W 1926 r. Pałczyn pod zarządem Michała Zenktelera miał 470 ha obszaru, w tym 400 ha ziemi ornej, 58 ha łąk i pastwisk oraz 12 ha nieużytków. Gospodarstwo specjalizowało się w uprawach zbóż i reprodukcji nasion. Czysty dochód gruntowy wynosił 1716 talarów. Wsi nie wymieniają ks. adresowe z lat 1928/30, jest jedynie Pełczyn w pow. śremskim, który oczywiście nie jest "naszym", opisywanym tu Pałczynem. W latach 1939-45 nosiła ona nazwę jak w okresie do 1919 - Pfalzhof. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. W bliżej nieznanym nam okresie dwór, podobnie jak duża część dawnej zabudowy gospodarczej, został rozebrany.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Geoportal;
Mapster:
11811868 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3770_(2067)_Miloslaw_1911_APP_Sygn._M.top.25-1559-1.jpg
5962 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3770_Miloslaw_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wzniesiony był pośrodku parku, na planie wydłużonego prostokąta, rozciągniętego w kier. W-E, fasadą skierowany na północ. Na jego osi od północy znajdował się duży staw (obecnie wyschnięty), oddzielający dwór od podwórza gospodarczego.
Układ przestrzenny zespołu dworskiego jest w znacznej mierze przekształcony.

Park

Park dworski z 1. poł. XIX w. o pow. 3,2 ha, ze stawem, w ponad 90% pokrywający się z dz. ewid. nr ...73/6 o pow. 3,018 ha. Park zachowany jest w przedwojennych granicach.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011