Konojad

Stan obecny

Własność prywatna albo J.S.T.

Historia

Dwór z XIX w.
Konojad istniał zapewne już w XIII w., z którego to okresu pochodzi jego nazwa. W późnym średniowieczu wieś stała się własnością kapituły poznańskiej i była tzw. „wsią prestymonialną” biskupów sufraganów. Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z k. XIV w. We wsi utworzono sołectwo, które pozostawało pod zarządem kolejnych sołtysów / dzierżawców. Istnienie kościoła w XV w. potwierdza spór z 1446 r. plebana z Konojadu z dziedzicem Szczepowic o dziesięcinę. Legenda mówi, że ten rozsiedzony kłótnią, w uniesieniu zabił plebana. Folwark w Konojadzie należał do kapituły aż do końca XVIII w. W zapiskach zachowały się nieliczne informacje o sołectwie i jego dzierżawcach. W 1502 r. sołtysową, niejaką Helenę, pozywali o 4 i pół grzywny Wojciech Sepieński i Maciej Karczewski, bracia stryjeczni. W 1530 r. Maciej Cykowski (z Cykowa) był winien Hieronimowi Czarnkowskiemu 50 grzywien, pod zastaw łanu sołeckiego w Konojadzie. Więcej zapisek pojawia się dopiero po 2. wojnie szwedzkiej; dowiadujemy się wówczas o dzierżawcach: Ossowskich, Pruskich i Włostowskich. Obecnie trudno powiedzieć, jakie konkretnie funkcje spełniały wymienione osoby. Struktura administracyjna majątków ziemskich była dość skomplikowana, po częstokroć oprócz dzierżawców, posesorów czy tenutariuszy występowali poddzierżawcy poszczególnych części (działów) majątku. I tak w Konojadzie znajdujemy: Laskowskich (2. poł. XVII w.), Chełkowskich (k. XVII w.) i Puchalskich (k. XVII / pocz. XVIII w.). W 1701 r. we wsi wystawiono nowy kościół na miejscu starej, drewnianej świątyni, remontowany później ok. 1780 r. Z kolejnych zapisek pochodzą postacie (!): Jan Deręgowski (zm. 1732), Jan Dąbrowski ożeniony z Anną Kurczewską – ekonom (1733), Michał Krzywosęcki, kanonik i „kurat” z Konojadu wraz z matką Jadwigą z Zakrzewskich (1742), Wojciech Rychlewski (1750), Jakub Zdunowski (zm. 1750), Mikołaj Szczerski i w tym samym czasie Wojciech Krzywosędzki z plebanii (1751) oraz Tomasz Żmichowski – ekonom (zm. 1795). Po zabraniu majątku przez władze pruskie, utworzono tu domenę rządową i sprzedano ją w ręce prywatne. Pierwszym dziedzicem był niejaki Lüttichau, następnie Reinhardt. W latach 20. w drodze wiana majątek otrzymał Franciszek Ksawery Kurtz, ożeniony z Zofią Krystyną de Reinhardt. We dworze mieszkała także siostra dziedzica - Aleksandra. Posesorami w tamtym czasie byli Antoni Joachimowicz z żoną Franciszką Grodzką. W 1837 r. syn dziedziców, Edward Korneliusz Kurtz zaślubił Albinę Mikara, córkę Stanisława – dziedzica w Czaczu. Tym sposobem stał się kolejnym dziedzicem Konojadu. W tym samym roku jego córka Matylda wyszła za Piotra Radziejewskiego, komisarza dóbr Nowawieś. Rok później kolejna córka, Ludwika Jadwiga, wyszła za Ignacego Chłapowskiego h. Dryja – posesora Goździchowa. W 1838 r. Melania Kurtz wyszła za Józefa Mikarę, posesora wsi Kasznice i przeprowadziła się do majątku męża - Piasków. Dziedzic Edward Kurtz prawdopodobnie nie miał potomków. W 2. poł. XIX w. posesorami K. byli Plucińscy. W 1854 r. folwark kupił od Kurtzów Jan Kanty Działyński h. Ogończyk (1829-1880). Był on działaczem społecznym i politycznym, a także powstańcem. W 1857 r. w Paryżu zaślubił Izabelę Elżbietę ks. Czartoryską na Klewaniu i Żukowie h. Pogoń Litewska (1830-1899). Jego główną rezydencją pozostawał zamek w Kórniku, gdzie dokonał żywota.
W 1867 r. w Konojadzie założono pierwsze w Wielkopolsce Kółko Rolnicze. W 1877 r. zmarł proboszcz miejscowej parafii – Józef Roch Symforian Tomicki. W 1882 r. zarządcą dóbr w Konojadzie był Franciszek Ksawery Speichert. W tamtym czasie hrabia Działyński już nie żył. Właścicielka - Izabela Działyńska - była historykiem sztuki, a także malarką i kolekcjonerką obrazów, mebli, waz antycznych i innych dzieł sztuki. Większość życia spędziła poza granicami kraju, a później także w Gołuchowie, gdzie przebudowała zamek i utworzyła w nim muzeum. Zapewne nie interesowała się podrzędnym Konojadem, gdzie praktycznie głównym gospodarzem pozostawał Ksawery Speichert, ożeniony z Karoliną Rychlicką. Dlatego też w dalszej cz. opisu „dziedzicem” będziemy nazywać właśnie Speicherta. Działyńscy nie mieli dzieci. Wobec tego faktu postanowiono, że dobra w Konojadzie dostanie bratanek właścicielki, Adam Ludwik Czartoryski (1872-1937), syn Władysława (1828-1894) i Małgorzaty Adelajdy ks. Bourbon-Orleańskiej. Adam w 1901 r. w Warszawie zaślubił Ludwikę Marię hr. Korwin-Krasińską z Krasnego h. Ślepowron (Korwin), z którą miał dziewięcioro dzieci: Małgorzatę Izabelę (1902-1929), Izabelę (1904-1904), Małgorzatę (1904-1904), Elżbietę Biankę Marię (1905-1989), Józefa Augusta Antoniego (1907-1946), Jolantę Annę Marię (1914-1987), Władysława Marię Piotra (1925-1983), Teresę (1917-2005) oraz Adama Ludwika Marię (1927-1044).
W 1885 r. na Konojad leżący w pow. kościańskim, nad rzeką Prutem, składała się wieś oraz dominium z 2007 mórg gruntów. Wieś miała 57 domów i 437 m-ców, zaś domena 8 domów i 153 m-ców katolików, w tym „5 analfabetów i 52 wątpliwych, czy umieją czytać i pisać”. Kościół należał do dekanatu grodziskiego. W 1890 r. dziedzic dokupił Popowo Niemieckie za 400 tys. marek, co dowodzi, że był dobrym gospodarzem. Dziedziczką w Popowie została jego córka Zofia, zamężna za Józefa Rychłowskiego. W 1894 r. syn dziedzica Stanisław zaślubił we Wrocławiu Antoninę Szołdrską h. Łodzia. W 1911 r. Ksawery dokupił 1000-morgowy majątek Komorowo od Skarżyńskiej, dla swojego syna Mieczysława. W tym samym roku zmarł, przeżywszy 72 lata. W kolejnych latach Konojad dzierżawił właśnie Mieczysław, pod którego zarządem dobra pozostawały do wybuchu 2. wojny światowej. Był on także właścicielem gorzelni, pozostającej w dobrach Konojadu. W 1926 r. oficjalnym właścicielem majątku był Adam hr. Czartoryski, mieszkający na zamku w Gołuchowie. Folwark w Konojadzie posiadał 501 ha gruntów. Na obszar ten składało się 415 ha ziem uprawnych, 74 ha łąk i pastwisk oraz 12 ha nieużytków. Czysty dochód gruntowy wykazywany jako podstawa do naliczenia podatku wynosił 2782 talary. W 1930 r. wieś liczyła 995 m-ców. Po 2. wojnie światowej dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego. Na terenie byłego folwarku znajdowała się Spółdzielnia Produkcyjna. Dwór przez lata popadał w ruinę i został ostatecznie rozebrany w latach 90. XX w. Na jego miejscu wybudowano szkołę.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Regesty, Monografie) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski, 1930;
Mapster:
6605 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3865_Konojad_1940.jpg
Geoportal.
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Zespół dworski w Konojadzie powstał na rzucie trapezu (obróconego o 135 ° w prawo), którego centralnym punktem pośrodku podstawy jest kościół. W kierunku NW odchodzi od niego główna ulica wsi. Przedłużenie osi tej ulicy w kier. SE dzieli zespół na dwie symetryczne części. Opisywany dwór wzniesiono w północnej z nich, pośrodku parku, który rozciągał się dalej na płd.-zachód. Podwórze gospodarcze stanowiło płd.-wschodnią połowę trapezu. Dwór był piętrowy, fasadą skierowany na SW.

Park

Park dworski z 2. poł. XIX w. Współczesne relikty parku mają nie więcej niż 1 - 1,5 ha pow. Zachowała się tylko płd. część parku, który wcześniej miał wraz z sadami ok. 4,4 ha obszaru. Na jego północnej połowie powstała infrastruktura związana ze szkołą. W dużym uproszczeniu można przyjąć, że pozostałości parku zajmują dz. ewid. nr ...441/23 o pow. 1,5163 ha (Geoportal, 4.03.2018 r.).

Inne

Kościół, drewn. XVI w./ mur. pocz. XVIII w. / poł. XIX w., neogotycki, p.w. św. Andrzeja Apostoła
Kaplica grobowa Speichertów
Brama, poł. XIX w. z figurami św. Piotra, Pawła i Jadwigi
Plebania, poł. XIX w. / 1935
Tzw. „Piramidy Wielkopolskie” – kurhany przy drodze Grodzisk – Kościan

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011