Śmiłowo

Stan obecny

Dom (dwór?) - prawdopodobnie własność prywatna.
Park - J.S.T. albo ANR

Historia

Dwór z XIX w.
Śmiłowo to wieś leżąca przy DK nr 184, granicząca od zachodu z miastem Szamotuły. Pierwsza wzmianka, w której zapisano jej nazwę jako "Smilowo" pochodzi z 1400 r. Kolejne zapiski to: Similowo (1406) oraz Smylowo (1446). Pierwsi dziedzice posiadali również tzw. "Janów Młyn", czyli obecny Janowiec Wielkopolski i nazywali się Janowskimi. W 1400 r. Jan Janowski procesował się z Sędziwojem Świdwą z Szamotuł, zaś do ugody w tej sprawie doszło w 1406 r. Postanowiono wówczas o wbiciu pali dla oznakowania strugi, która miała należeć do Jana Śmiłowskiego (Janowskiego), zaś sąsiadujące z nią grunty do Dobrogosta.
Jan z żoną Burnettą miał synów Mikołaja i Jana. Na pocz. XV w. poznajemy też kmieci ze Śmiłowa: Andrzeja Bąka, Michała Wilaka, Mikołaja, Mirka, Klawka, Macieja Kulika i Jana Wilaka, którzy w 1419 r. toczyli proces z Dobrogostem z Debrzna o to, że ten zabrał im "niesłusznie" konie, wozy i żywność, o wartości 20 grzywien. Ciekawy jest fakt, że dziedzice Śmiłowa zarządzali jednocześnie nie tylko odległym Janowcem, ale także jeszcze dalej położonym Kierzkowem (pomiędzy Barcinem, a Żninem na Pałukach). W 1445 r. Janowscy vel Śmiłowscy zapisali matce na swych dobrach po 100 grzywien posagu i wiana. Dziewięć lat później Jan z S. płacił dziesięcinę snopową z 2 łanów w Śmiełowie - kościołowi świętego Stanisława (kolegiacie) w Szamotułach. Janowscy posiadali także Śrem, gdzie Mikołaj w 2. poł. XV w. został kasztelanem. Z jego rąk wieś przeszła na Elżbietę 1-o v. żonę Aleksandra z Gaju, 2-o v. Andrzeja Pasikonia z Włościejewek. W latach 1491-93 Pasikoń wszedł w posiadanie dóbr żony i sprzedał Śmiłowo Janowi Świdwie z Szamotuł, za kwotę 400 grzywien. Do Świdwów wieś należała aż do początku XVII w.
Synem Jana Świdwy był Wincenty, za czasów którego ze wsi płacono pobór od 14 łanów (w 1508 r.) i 12 łanów (w 1510 r.). Po Wincentym dobra odziedziczył jego syn - Jan, kasztelan biechowski, ożeniony z Elżbietą Latalską, córką Janusza. W 1545 r. zapisywał jej na poł. Szamotuł i licznych wsiach, w tym Śmiłowie, po 6 tys. złp. posagu i wiana. Synem tychże był kolejny Jan, ożeniony z Katarzyną Ostrorożanką, córką Jakuba z Ostroroga.
W 1563 r. wieś płaciła pobór od 18 łanów i karczmy dorocznej, zaś dziesięciny (15 grzywien) dawano biskupom poznańskim. W 1577 r. Ś. było w dzierżawie Andrzeja Strykowskiego. W 1580 r. jeszcze za rządów Jana Świdwy (wnuka Wincentego), ze wsi płacono od 17 łanów i 1 zagrodnika. Jan i Katarzyna mieli dwie córki: Zofię, zamężną 1-o v. za Jana Rokossowskiego, 2-o v. za Jana Kucharskiego oraz Urszulę. W 1603 r. Zofia sprzedała zamek w Szamotułach i okoliczne dobra Sędziwojowi z Ostroroga, synowi Wacława - komesa (hrabiego) z Ostroroga. Tuż przed szwedzkim "potopem" dobra te trzymał potomek Sędziwoja - Mikołaj hr. z Ostroroga, krajczy koronny, ożeniony z Barbarą z Górki, córką Andrzeja Roszkowskiego.
Ostrorogowie byli posiadaczami ogromnych dóbr, w tym miasta Żerkowa oraz licznych wsi w pow. pyzdrskim. W 1655 r. sprzedali cały majątek Hieronimowi Radomickiemu h. Leszczyc (który już wcześniej trzymał te dobra wyderkafem), za kwotę 295 tys. złp. Po Hieronimie dziedziczył syn Kazimierz, zaś po tymże Kazimierzu - synowie - Maciej, Andrzej, Stefan i Władysław. Pod koniec XVII w. Śmiłowo nabył Jan Łącki h. Korzbok, syn Jana - kasztelana kaliskiego. Wkrótce też folwark Śmiłowo stał się częścią dóbr w Gałowie.
W 1700 r. na skutek działów braterskich, dobra te wziął Jan, ożeniony z Anną Dzierzbińską. Sześć lat później sprzedał on dobra bratu Aleksandrowi, za kwotę 220 tys. złp. Gdy w 1723 r. zmarł Aleksander Łącki, Gałowo należało do Anny Niegolewskiej, wdowy 1-o v. po Adamie Mycielskim i 2-o v. po Andrzeju Tuczyńskim, która sprzedała majątek synowi - Maciejowi Mielżyńskiemu, chorążemu koronnemu. Rok później Mielżyński obiecał sprzedać wieś Andrzejowi i Janowi Niegolewskim, jednak do transakcji tej doszło dopiero w 1739 r. Zaledwie 3 lata później dziedzicem tej wsi został Maciej Wierusz-Kowalski h. Wieruszowa, ożeniony z Katarzyną Mieszkowską h. Odrowąż. Byli oni także dziedzicami pobliskiego Szczepankowa. Kowalski zmarł w 1766 r., zaś Katarzyna w 1800 r. Mieli oni sześciu synów, w tym dwóch urodzonych już w Śmiłowie: Wiktora Antoniego i Rafała Jana. Dobra po rodzicach pod koniec XVIII w. odziedziczył Ignacy W.- Kowalski. Ten z żoną Joanną mieli siedmioro dzieci, w tym Teresę, Konstancję Apolonię, Wawrzyńca, Kajetana i Andrzeja. Zapewne właśnie pod k. XVIII w. Śmiłowo odłączono od Gałowa. Ignacy Wierusz-Kowalski zmarł 25 lutego 1799 r. i pochowany został przez własnego syna - Kajetana, kanonika katedralnego gnieźnieńskiego - w klasztorze reformatów w Szamotułach.
W XIX w. dobra przeszły w ręce Kościelskich h. Ogończyk. W 1830 r. Jan Nepomucen K., syn Stanisława, zaślubił w Niepruszewie Kornelię Żerońską h. Awdaniec, z którą mieli sześcioro dzieci, w tym (najstarszego) Bolesława Dezyderego (1832-1894). Ten odziedziczył Śmiłowo, a w 1860 r. ożenił się ze Stanisławą Jadwigą Żerońską. Mieli również sześcioro dzieci: Tadeusza Stanisława, Mieczysława, Marię, Antoniego Józefa, Jadwigę oraz Bolesława Stanisława. Tenże Bolesław był później proboszczem w Szamotułach. Dziedzic - Bolesław K. - zmarł mając 62 lata, dnia 27 kwietnia 1894 r. i pochowany został w Szamotułach.
W 1888 r. Śmiłowo dzieliło się na część wiejską z 11 dymami i 71 m-cami (w tym 39 katolików i 32 protestantów) oraz dworską z 7 dymami i 154 m-cami. Wieś miała 136 ha swoich gruntów, w tym 117 ha ziemi uprawnej (z czystym dochodem 13,32 marki z 1 hektara) oraz 13 ha łąk (z doch. 15,27 marki). Dobra obejmowały 400 ha, w tym 346 ha ziemi uprawnej i 46 ha łąk i pastwisk. Ponadto majątek posiadał własną olejarnię. Po Bolesławie jego właścicielem został Antoni Wierusz-Kowalski, prawdopodobnie bratanek albo siostrzeniec dziedzica. W 1926 r. dobra pod zarządem Antoniego liczyły 380 ha, w tym 338 ha ziemi uprawnej, 20 ha łąk i pastwisk, 20 ha nieużytków i 2 ha wody. Ziemie były wydzierżawione spadkobiercom Teodora Twardowskiego z Kobylnik. W celu wyliczenia podatku gruntowego, do urzędu skarbowego wykazywano kwotę 2037 talarów tzw. czystego dochodu. W 1930 r. wieś liczyła 272 m-ców. Był tu także młyn motorowy nie należący do majątku, kuźnia W. Sosińskiego, kołodziej W. Mańczak i ślusarz F. Nowak. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Stoppelhang. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Księga Adresowa Polski..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
11812080 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3365_Samter_1940_APP_Sygn._M.top.25-980.jpg
5450 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3365_Samter_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór w Śmiłowie wznosił się pośrodku północnej granicy parku, nieco na wschód od podwórza gospodarczego. Wzniesiony był na planie prostokąta w dłuższej osi zbliżonej do W-E i fasadą skierowany na N (z lekkim odchyleniem, ok. 5 st. na wschód). Na osi wejścia znajdowała się aleja dojazdowa skierowana na północ. Dokładna analiza porównawcza z mapami archiwalnymi wskazuje, że dworem mógłby być budynek stojący w jego lokalizacji; ew. jest to współczesna budowla wybudowana na miejscu dworu.
Układ przestrzenny zespołu jest całkowicie zniekształcony. Nie zachowała się wspomniana aleja ani inne drogi dojazdowe, zmieniono też przebieg głównej drogi biegnącej przez wieś w kier. W-E. Istotne zmiany zaszły też w obrębie podwórza gospodarczego.

Park

Park dworski z XIX w. o pow. 2,9 ha. Zasadniczo park zachowany jest w granicach sprzed 1945 r. Po wojnie wykarczowano jedynie sady znajdujące się na północ od części ozdobnej, po bokach nieistniejącej alei dojazdowej. Obecnie tereny dawnego sadu stanowią nieużytki lub działki mieszkańców. Zdecydowanie większy był też fragment parku znajdujący się po południowej stronie Kanału Kluczewskiego, ograniczającego założenie od południa. Parkiem nie był natomiast klin (pas drzew) ciągnący się wzdłuż strugi na wschód - do lokalnej drogi gruntowej.

Inne

Zabudowania gospodarcze
Późnośredniowieczne grodzisko stożkowate, średn. 36-40 m, wys. 4 m.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011