Skatalogowanych zabytków: 11364
Zarejestruj się

Użytkownicy współtworzący opis i dane obiektu

Marek Kujawa

Środa Wielkopolska - Źrenica

Grünhagen (1943-45)

Województwo:wielkopolskie
Powiat:średzki (wielkopolski)
Gmina:Środa Wielkopolska
Rodzaj obiektu:Dwór

Rejestr zabytków

Park:2098/A/86

Stan obecny

Teren miejski pod zarządem JST, mieszkania.
Pozostałości zespołu dworskiego, ul. Harcerska 22

Historia

Dwór z 2. poł. XIX w.
Środa Wielkopolska to miasto powiatowe w woj. wielkopolskim, leżące nad strugą wpadającą do Maskawy, w odległości ok. 30 km na płd. wschód od Poznania. Z kolei Źrenica to dawna wieś, leżąca w odległości 2 km na płd.–wschód od rynku w Środzie, obecnie włączona w obręb administracyjny miasta. Z tego powodu opis musieliśmy podzielić na dwie zasadnicze części; pierwszą poświęcimy miastu, drugą wsi Ź.
Dawniejsze nazwy miasta to Srzoda, Szroda, Szrzoda, Srzeda, Szreda, w XIX w. urzęd. Schroda. Pierwsza wzmianka pochodzi z dnia 17 sierpnia 1231 r., kiedy to w Środzie zmarł najmłodszy syn Mieszka Starego - Władysław III Laskonogi. W 1233 r. panowie wielkopolscy poddali Środę i ziemię średzką z innymi dzielnicami Henrykowi Brodatemu, a w 1253 r. przy podziale Wielkopolski dostała się księciu Bolesławowi, bratu Przemysława. W 1261 r. tenże Bolesław, syn Władysława Odonicza bawiąc w Ś., nadał zdunom prawo niemieckie. W 1312 r. Wielkopolską dzielili się książęta śląscy; Środa była wówczas stolicą powiatu lub okręgu. W 1331 r. miasto zburzyli Krzyżacy, oszczędzając jedynie kościół p.w. Najśw. Marii Panny. W 1369 r. starosta wielkopolski Przecław sprzedał w Środzie sołtysowi murzynowskiemu łan roli, nadając mu różne przywileje; zapewne już wówczas odbywały się tu sądy starościńskie. "Dyplomaty" (Kodeks Dyplomatyczny) z 1378 r. i późniejsze źródła potwierdzają to przypuszczenie. W 1370 r. występuje wójt miejscowy. Mniej więcej w tym czasie Środa była lokowana na prawie niemieckim przez króla Władysława, który w 1402 r. pozwolił mieszczanom wykupić Zielniki, zastawione za 800 grzywien Henrykowi z Zimnej Wody.
Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia N. M. Panny istniał już w 1276 r., wtedy bowiem w zapiskach występuje pierwszy pleban. Nowy kościół gotycki z cegły wystawił w 1423 r. Mikołaj z Kik (?) kanonik poznański, proboszcz miejscowy, wynosząc go do rzędu kolegiat i ustanawiając przy nim proboszcza, dziekana, kustosza i 7 kanoników. Erekcję tę potwierdził w 1528 r. Stanisław Ciołek, biskup poznański. Do kościoła przystawili Pampowscy kaplicę p.w. świętej Marii Magdaleny; przyozdobili ją Grzymułtowscy; prawo kolacji należało do magistratu. Drugą kaplicę przybudował w r. 1602 Hieronim Gostomski, z uposażeniem na Piotrowie i Daszewicach, prawo kolacji oddał jezuitom poznańskim. Prócz kolegiaty istniały tu jeszcze: kościół świętego Ducha za bramą poznańską; upadł po 1700 r., zaś jego początki sięgać miały 1350 r.; kościół wszystkich świętych na przedmieściu Góreckim (lata 1600 – pocz. XIX w.); kościół Niepokalanego poczęcia N.M. Panny i świętego Idziego na przedmieściu Pyzdrskim (lata 1607 – pocz. XIX w.); kościół świętego Sebastiana za miastem, ku drodze gnieźnieńskiej, w latach 1610 do ponad 1715 roku. Kościół Świętego Krzyża z klasztorem dominikanów założył ok. 1420 r. Jan z Opatowic, biskup chełmski.
Miasto było dawniej opasane murem i rowem, zalewanym pobliską strugą. Od początków swego istnienia stanowiło dobra królewskie, a zarazem starostwo. Starostowie mieszkali na zamku, który mógł tu istnieć już w 1312 r. Niestety w źródłach brak jest zapisek dotyczących owego zamczyska. Starostami byli m. innymi: Ambroży Pampowski h. Poronia (zm. 1571), Hieronim Gostomski ok. 1602 r., Stanisław Grzymułtowski, Jan Cerekwicki (lata 1673-74).
Dnia 13 lipca 1413 r. w mieście bawił król Władysław. Później w 1418 r. jadąc do Pyzdr i w 1419 r. po przygodzie, "jakiej doznał od pioruna pod Tulcami." W 1425 r. mieszczanie złożyli przysięgę królowi. W r. 1458 Środa wystawiła 20 żołnierzy pieszych na wyprawę malborską, tyle co Gniezno, Śrem i Wschowa. Środa wymieniona jest w spisie miast wielkopolskich z 1524 r., mających dostarczać podwód wojennych. Posiadała własne wsie, jak np Zielniki, a także Ruszków (lata 1578-1793); w r. 1517 miasto kupiło Urniszewo od kapituły poznańskiej, później nabyło Źrenicę; obie te posiadłości starostowie później odłączyli, przykładowo w 1571 r. Urniszewo sprzedano Sebastianowi Niwskiemu. Sprawami miasta zajmowała się rada, która w 1527 r. pozywała Andrzeja Bieganowskiego o granice wspomnianych Zielnik i Urniszewa, a jego Bieganowem. W trakcie trwania sprawy Bieganowski zmarł, a sąd w 1531 r. ukarał grzywną wdowę Annę i jego braci Łukasza oraz Adama, którzy w sądzie pojawić się nie raczyli.
W połowie XVI w. tenutariuszami miasta królewskiego Środy byli synowie Jana Pampowskiego: Wojciech i Piotr Pampowscy. Według lustracji z 1564 r. Władysław Jagiełło nadał mieszczanom 8 łanów roli, 4 ogrody, 11 jatek rzeźniczych. Po spaleniu tego dokumentu odnowił go Zygmunt I. Słynne sejmiki średzkie nabrały wielkiego znaczenia, gdy przeniesiono tu w 1574 r. sejmiki wielkopolskie z Koła. Wedle tradycji, pierwszym z nich był sejmik z 1431 r., na którym szlachta wysłała do wielkiego mistrza krzyżackiego prośbę, aby poddanych polskich, którzy posiadają dobra w Nowej Marchii, uwolnił od jurysdykcji marchijskiej. Na sejmikach w Środzie zbierały się województwa poznańskie i kaliskie do wyboru 12 posłów na sejm, 4 deputatów na trybunał i 2 komisarzy do Radomia. Przykładowy zapis z dnia 9 września 1596 r.: „Sejmik obierania Deputatów Trybunalskich z Środy. Zdali sprawę posłowie obrani na sejm przeszły. Poborcy: Adam Naramowski z Poznania, Jan Riszewski burgr. gn. z kalisk; Szafarze: Marcin Padniewski kasztelan kamieński, Jan Orzelski starosta kościański.” Sejmiki zagajał kasztelan międzyrzecki; bywały one nieraz burzliwe; w 1670 r. porwała się szlachta na kasztelana poznańskiego Krzysztofa Grzymułtowskiego, zwolennika partii francuskiej i „porąbała go nielitościwie, zadawszy mu 16 ran”. Znaczenie sejmików upadało w miarę, jak Rzeczpospolita chyliła się ku upadkowi. W 1791 r. uchwalono, że nowo utworzony powiat średzki obierać będzie w Środzie w kościele farnym po 2 posłów i że tam odbywać się będą sejmiki rotacyjne.
W 1578 r. miasto płaciło 64 złp. szosu (opłata drogowa); role miejskie obejmowały 42 ślady osiadłe; w mieście było wielu rzemieślników, w tym: „18 rzeźników, 17 szewców, 16 szynkarek. 10 krawców, 9 komorników, 7 kuśnierzy, 6 kowali, po 4 bednarzy i kołodziejów, 3 ślusarzy i tyluż hultajów, po 2 płócienników, prasołów i czapników, jeden słodownik, tasarz, postrzygacz, powroźnik, rymarz i siodlarz.” Dnia 25 lipca 1655 r. wkroczyło wojsko szwedzkie do miasta i splądrowało je; to samo powtórzyło się w 1703 r. W 1729 r. starostwo płaciło (razem ze starostwem odolanowskim) 400 złp. łanowego, samo zaś w 1771 r. 1058 złp. 15 gr. kwarty i 1895 złp. 20 gr. hyberny (opłaty na utrzymanie i za postój zimowy wojska); starostą był wówczas Sylwester Sczaniecki. Na sejmie z r. 1773-75 nadano je w posiadanie emfiteutyczne Gozimirskiemu, wojskiemu wschowskiemu.
Sejm z r. 1773-75 wyznaczył komisję do rozsądzenia sprawy „urodzonych” Zabłockich z proboszczem średzkim Wasilewskim, o rozgraniczenie Jarosławca i Urniszewa od Topoli, Zielnik i miasta Środy. W 1791 r. Środa została stolicą powiatu wchodzącego w skład województwa kaliskiego. Po 1793 r. wcielono ją do inspekcji poznańskiej, a za Księstwa Warszawskiego do departamentu poznańskiego; w 1815 r. do Wielkiego Księstwa Poznańskiego.
W 1729 r. płacono 200 złp. łanowego. Około 1795 r. było 1009 m-ców, 215 domów, kolegiata, kaplica, klasztor dominikanów, komora celna i 9 wiatraków, kilka lat później 226 domów i 1217 m-ców (103 żydów), 40 szewców, 32 szynkarzy, 16 krawców, 10 kuśnierzy, 8 młynarzy i piekarzy, 7 płócieników, 4 muzykantów, po 3 bednarzy, kołodziejów i kowali, po 2 garncarzy, piernikarzy, czapników, olejników, golarzy, oberżystów i handlarzy żelaza, po jednym farbiarzu, szklarzu, murarzu, ślusarzu, kominiarzu i rzeźniku. Jarmarków 12 do roku; dochody wynosiły 963 tal., a rozchody 997 talarów.
W XIX w. w obrębie miasta powstało kilka folwarków, w tym gospodarstwo należące do Stanisława Goździewskiego i jego żony Katarzyny Kułakowskiej. Rodzina ta przybyła do Środy ze wsi Goździce na Mazowszu. Ich syn Mateusz w 1817 r. ożenił się z Zuzanną Boińską, córką mieszczan – Antoniego Z. i Józefy Długołęckiej. W tym samym roku jego kuzynka Marianna (córka Piotra i Marianny Kołakowskiej) wyszła za Jana Szwadacińskiego. Młoda żona Mateusza zmarła przy porodzie syna Nikodema i w 1820 r. ożenił się on ponownie, z Katarzyną Domagalską, córką Józefa i Petronelli. W 1825 r. urodził się ich syn Józef, zmarły na cholerę w 1849 r. Nikodem Goździewski był rolnikiem, ale także (przez 40 lat) członkiem rady miejskiej w Środzie, przedstawicielem w sejmie prowincjonalnym i sejmiku powiatowym. Mieszczanie średzcy brali aktywny udział w wydarzeniach Wiosny Ludów w 1848 r. W poł. XIX w. Goździewski ożenił się z Marianną Laskowską i mieli co najmniej troje dzieci: Jadwigę Teodorę (ur. 1852), Helenę Karolinę (ur. 1854) i Kazimierę (ur. 1856). Z tychże Helena w 1882 r. ukończyła w Warszawie 2-letni kurs w konserwatorium muzycznym. Nikodem G. zmarł dnia 16 stycznia 1883 r.
W 1885 r. miasto ze stacją drogi żelaznej, cmentarzem żydowskim, Plantażem i cukrownią tworzyło okręg miejski, mający 296 domów, 991 rodzin, 4855 m-ców (2349 mężczyzn, 2506 kobiet, 3863 katolików, 688 protestantów, 304 żydów) i 1184 ha obszaru (990 roli, 68 łąk); czysty dochód z ha roli 18,80, z ha łąk 20,76 marek. Były tu dwa kościoły (katolicki i protestancki), synagoga, szpital i klasztor sióstr miłosierdzia, przystanek drogi żelaznej, stacja telegraficzna, urząd pocztowy drugorzędny, miejska kasa oszczędności i Polskie Towarzystwo Pożyczkowe i Przemysłowe; towarzystwa agronomiczne polskie i niemieckie, 3 lekarzy, weterynarz, apteka, 3 rzeczników, komenda obrony krajowej 19 pułku i 4 jarmarki. Było siedzibą władz powiatowych, miało 2 komisarzy obwodowych Sądu Okręgowego i Urząd Stanu Cywilnego.
Na przełomie XIX i XX w. w obrębie administracyjnym Środy, jeszcze wtedy bez Źrenicy, która stanowiła odrębną majętność, znajdowało się aż 12 niewielkich folwarków, w tym resztówka z 56 ha (plus Pachtland? 47 ha) należąca do Komisji Kolonizacyjnej. Pozostałe to gospodarstwa Zdzisława Betkowskiego (72 ha), Lorentza Korcza (obszaru nie podano), Michała Namysłowskiego (55 ha), Ernesta Weisskopfa (42,5 ha plus 21 ha Pachtland?), kościoła kat. (obszaru nie podano), szkoły katolickiej (42 ha), kolegiaty (148 ha), dr. Bronisławy Liebek (113 ha) i Narcyza Liebek (32 ha). Połowa spośród nich stanowiła typowe gospodarstwa rolne z żywym inwentarzem, z reguły liczącym po kilkanaście koni, kilkadziesiąt sztuk bydła, etc., jednak wymienianie tych liczb nie ma w opisie najmniejszego sensu, tym bardziej że nie wiemy, który z wym. folwarków należał wcześniej do Goździewskich (warto by to zbadać). Księga adresowa gosp. rolnych z 1926 r. wymienia jedynie 112-hektarowe gospodarstwo Feliksa Gniewosza, które do podatku wykazywało 746 talarów czystego dochodu gruntowego. Miasto liczyło wówczas 7231 mieszkańców. Starostą był Jan Różankowski, a burmistrzem Jan Polski. Inna księga adresowa z tego samego roku wymienia także rolników Z. Bętkowskiego (66 ha) i M. Namysłowskiego (57 ha). W celu zlokalizowania pozostałości w. wym. folwarków niezbędne są badania terenowe.
Wieś Źrenica po raz pierwszy pojawia się w zapiskach prawie sto lat po Urniszewie, czyli w 1365 r. Wtedy właśnie król Kazimierz Wielki dał Przecławowi z Margonina wsie królewskie Budziszewo z Kolędzinem i inne, w zamian otrzymując Źrenicę k. Środy. Wieś będąca w dobrach królewskich nie posiadała właścicieli czy dziedziców, lecz zarządzana była przez tenutariuszy i miejscowych sołtysów. Przykładowo w 2. poł. XV w. sołtysem był Janusz (Jan) Pieszno, z którym w latach 1465-67 toczyła spór wdowa Małgorzata. Wieś została odłączona od starostwa w Środzie dopiero na pocz. XIX w. i wraz z kilku innymi, otrzymał ją za zasługi, od cesarza Napoleona I - Jan Henryk Dąbrowski. Po nim odziedziczyła Bogusława Dąbrowska, córka Barbary Chłapowskiej h. Dryja, zamężna za Teodora Mańkowskiego h. Zaremba, syna Seweryna - prezesa sądu głównego podolskiego i Julii z Grabowskich h. Jastrzębiec. Po Mańkowskich właścicielem Źrenicy został Władysław Wolniewicz, pod zarządem którego w 1872 r. dobra miały 2221 mórg, w tym 1987 m. ziemi uprawnej, 176 m. łąk i pastwisk oraz 58 mórg lasów. Czysty dochód gruntowy wynosił 3256 talarów. Dziedzic zmarł dnia 16 marca 1884 r. Po jego śmierci rodzina sprzedała majątek właścicielom dóbr kórnickich.
W 1913 r. dobra rycerskie Źrenica obejmowały 555 ha, w tym 439 ha ziemi uprawnej, 45 ha łąk, 37 ha pastwisk, 15 ha lasu i 19 ha nieużytków. Czysty dochód gruntowy wynosił 9695 marek. W gospodarstwie doliczono się 55 koni, 245 szt. bydła plus 100 cieląt oraz 170 świń. Oficjalną właścicielką była hrabina Jadwiga Działyńska z Kórnika, mieszkająca na stałe w Paryżu. Dzierżawcą Źrenicy był Tadeusz Jańczakowski, ożeniony z Józefą Kiedrowską. W 1914 r. w Ź. urodził się ich syn Józef Marian.
W 1926 r. oficjalnym właścicielem majątku była Fundacja im. Władysława Zamoyskiego w Kórniku, z generalnym plenipotentem - A. Pacyńskim. Dobra w Ź. obejmowały 555 ha, w tym 439 ha ziemi uprawnej, 82 ha łąk i pastwisk oraz 34 ha nieużytków. Czysty dochód gruntowy wynosił 3156 talarów. Wsi nie odnotowały księgi adresowe z lat 1926-30. W czasie 2. wojny światowej nosiła ona nazwę Grünhagen. Po wojnie dawne dobra zabrał i rozparcelował Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
5960 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3769_Schroda_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór wznosi się w płn. części parku. Jest to budynek parterowy i nakryty dachem dwuspadowym, fasadą skierowany na płn.-zachód, z ryzalitem i trójkątną wystawką. Po bokach dwie parterowe przybudówki.
Dodatkowo, około 50 m. na płd.-wschód od owalnego stawu wznosiły się dwie oficyny (może wozownia?), nieistniejące obecnie. Dojazd do dworu prowadził od str. południowej, a w kier. płn.-zach. prowadziła aleja z mostkiem nad kanałem zasilającym staw.
Układ przestrzenny zespołu jest całkowicie przeobrażony; wyburzono większość zabudowy dworskiej, w tym domy kolonii mieszkalnej oraz zmieniono przebieg wewnętrznych dróg.

Park

Park z poł. XIX w. o pow.. 5,88 ha. Zachowany w dawnych granicach; niegdyś rozciągał się dalej na zach. i w kier. wschodnim, gdzie znajdowała się szkółka drzew ozdobnych.

Inne

Tzw. „klasztorówka”, budynek z 2. poł. XIX w.
Stajnia, 2. poł. XIX w.

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011

Komentarze

Aby skomentować obiekt, zaloguj się. Jeżeli nie masz jeszcze konta w serwisie, zarejestruj się.

Ten obiekt nie został jeszcze skomentowany.