Garby

Stan obecny

Stan własności nieznany, mieszkania, sklep, świetlica (?).
Stan techniczny b. dobry.

Historia

Dwór z XIX w.
Garby to wieś leżąca pomiędzy rzeczkami Moskawą i Miłosławką (niegdyś Szywrą), w odległości 9 km na południe od Środy Wielkopolskiej. Pierwsza wzmianka o wsi szlacheckiej G. pochodzi z 1304 r. gdy Maciej, syn Jana ze Świerczyny kupił ją od niejakiego Mleczki (ojca Bodzęty Mleczkowica) za kwotę 70 grzywien. W tym samym roku po raz pierwszy Maciej daje (w zamian za wyrządzone szkody) część wsi G. plus "Zelnicze" klasztorowi benedyktynów w Lubiniu. Oficjalna data nadania dóbr to 28 marca 1304 r.
Z racji bliskości grodu w Gieczu, wieś podlegała jurysdykcji lokalnych władz. Zmienił to w 1319 r. król Władysław Łokietek, który wyłączył Garby z opola Dzierzchnica i poddał ją bezpośrednio jurysdykcji opatów. Utraty wsi nie mógł przeboleć w.w. Bodzęta, który sprawę oddał do sądu. W 1323 r. starosta generalny Wielkopolski orzekł, że Mleczkowic wraz z przyrodnim bratem będzie mógł odzyskać wieś, jeżeli w ciągu dwu lat zapłaci klasztorowi 70 grzywien, czyli sumę, jaką ojciec otrzymał od Macieja Świerczyńskiego. Do wykupu prawdopodobnie nie doszło, bo w 1340 r. klasztor lokował wieś Garby na prawie niemieckim, wydając zarazem przywileje dla sołtysów we wsiach klasztornych. W kolejnych latach G. jakimś sposobem musiały wrócić w ręce Bodzęty, bo w 1348 r. wraz z dwoma siostrami nadali oni ponownie tę wieś klasztorowi. Jakieś roszczenia do Garb mieli też bracia Andrzej i Tomisław ze Słupi, jednak sąd oddalił je i ostatecznie przysądził wieś opatowi w Lubiniu. Garby były jedną z niewielu wsi, które leżały tak daleko od klasztoru. Większość dóbr benedyktynów tworzyła zwarty kompleks wokół Lubinia. Pomimo tego Garby należały do opactwa przez kolejne kilkaset lat.
W przeciwieństwie do wsi szlacheckich, dobra będące własnością kościoła zazwyczaj nie pozostawiały po sobie "śladu" w postaci zapisek, gdyż nie podlegały jurysdykcji instytucji świeckich. Dzierżawcami lub zarządcami po wielekroć bywali także księża, co naturalnie nie było odnotowywane w aktach ziemskich. Tak więc Garby pojawiły się dopiero w zapisce z 1539 r., kiedy to miały być przedmiotem zamiany za Kopaczewo od Macieja Kopaczowskiego. Do zamiany tej jednakowoż nie doszło. W 1572 r. sołtysem w G. był niejaki Jakub, który postanowił sprzedać część sołectwa Łukaszowi Pierzchlińskiemu. Zgody na tę transakcję udzielił osobiście opat Łukasz z Kościelca. Po Łukaszu odziedziczyć miał tę wieś jego syn (i Agnieszki z Sobótki) - Andrzej. Po śmierci Andrzeja P. Garbami zarządzała wdowa, która wydzierżawiała je, m. innymi Janowi Popowskiemu. Oprócz Garb Pierzchlińscy posiadali wieś Chudzice. Andrzej Pierzchliński czerpał zyski z dzierżawy wsi co najmniej do 1610 r.
Kolejnych dzierżawców G. znajdujemy dopiero w 1738 r. Był to Ignacy Woynicz z żoną Zofią, którym urodził się tegoż roku syn Jakub. Tenutariuszami od 1742 r. byli z kolei Michał i Konstancja Bilińscy. Wieś leżała wówczas w parafii Mądre. W zapiskach metrykalnych znajdujemy kilkoro dzieci Bilińskich, które rodziły się we wsi do połowy lat 50. XVIII w. Niestety część z nich zmarła. Kolejne nazwiska z zapisek to: Szomańscy, Łaszczyńscy oraz Eufemia Starzęcka, która zmarła tu nagle w 1761 r. i poch. została w Lubiniu, posesor Jan Wilkoński (1781), komornik Wojciech Rokossowski (1790) i Anna Głuszkowska (zm. 1791).
Na pocz. XIX w. we wsi wybudowano dwór dla zarządców. Jego pierwszymi mieszkańcami byli Walenty Kamiński z żoną Marianną Niezgocką, którym w 1806 r. urodził się syn Józef Jan Nepomucen. W 1809 r. dzierżawczynią G. była Katarzyna Zawadzka. Dnia 13 lutego tegoż roku, jej córka Scholastyka (22 l.) wyszła w Mądrem za 51-letniego Ignacego Łaszkowskiego, posesora Zielnik. Ostatnim polskim posesorem przed przejściem wsi w ręce niemieckie był Kazimierz Kierski.
W 1872 r. właścicielem Garb był Samuel Wilhelm Oswald Schmaedicke ze Śniecisk. Dobra obejmowały wówczas 1926 mórg, w tym 1267 m. ziemi uprawnej, 198 m. łąk i pastwisk oraz 461 m. lasów. Czysty dochód gruntowy wykazywany w celu naliczenia podatku (gruntowego) wynosił 1578 talarów.
W 1885 r. G. dzieliły się na wieś i dominium z gruntami o wielkości 1977 mórg. We wsi znajdowało się 15 domów ze 161 m-cami wyznania katolickiego; 54 analfabetów, a na terenie domeny 10 domów i 140 m-ców, w tym 25 ewangelików; 47 analfabetów. W 1904 r. dobra rycerskie Garby wykupił z rąk niemieckich Ignacy Niemojewski h. Szeliga, dawny właściciel Dzierzchnicy. Zaledwie pięć lat później sprzedał on majątek, zaś kolejnym właścicielem został Tadeusz von Brochere (u Dworzaczka - Brocherc, niemniej przychylamy się do wersji z księgi adresowej z 1913).
W 1913 r. dobra rycerskie Garby miały 320 ha obszaru, w tym 262 ha ziemi uprawnej i 16 ha łąk. Czysty dochód gruntowy wynosił 3210 marek. W gospodarstwie doliczono się 28 koni plus 10 źrebaków, 60 szt. bydła dorosłego i 4 cielaki oraz 180 świń. Po wyzwoleniu Polski w 1920 r. niemieccy właściciele opuścili wieś. Skarb państwa II Rzplitej sprzedał dobra Michałowi Hieronimowi Bobrzyńskiemu (1849-1935). Żoną dziedzica była Zofia Cegielska (1859-1926), córka Hipolita (1815-1868) - słynnego fabrykanta z Poznania i Walentyny Motte (1825-1859). Michał i Zofia mieli troje dzieci, w tym jedno zmarło niemowlęciem; syna którego imienia nie znamy (1882-1951) oraz córkę Marię (1895-1946), zamężną za Józefa Milewskiego h. Ślepowron (1892-1940). Maria i Józef mieli synów: Kazimierza i Jerzego.
W 1926 r. Garby pod zarządem Bobrzyńskiego miały 447,45 ha. Na obszar ten składało się 299,92 ha ziemi uprawnej, 119,35 ha łąk i pastwisk, 18 ha lasu i 10,18 ha nieużytków. Czystego dochodu gruntowego nie podano. W 1930 r. Garby leżały w pow. średzkim i liczyły 283 mieszkańców. Ponadto we wsi był wiatrak J. Kowala, kołodziej Oraczewski, kowal S. Hadryniak i karczma J. Jawielaka. W latach 1943-45 wieś nosiła nazwę Krummenhagen. Po wojnie dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego. W dworku prawdopodobnie mieściły się mieszkania.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
6794 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 4266_Bojanowo_1944.jpg
6611 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3869_Sulencin_1944.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór parterowy, nakryty naczółkowym dachem, fasadą skierowany na południe, z parterową przybudówką od strony wschodniej, która współcześnie została przebudowana. Dostawiono tu także dodatkową podłużną część zorientowaną prostopadle w stos. do dworu. Od strony północnej drugie wejście poprzedzone schodami ujętymi murkami.

Park

Park z k. XIX w. o pow. 4,6 ha, znacznie przetrzebiony (wewnątrz obszerne polany), ale zachowany w dawnych granicach. W całości na dz. ewid. nr ...110/3.

Inne

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011