Osowo Stare

Stan obecny

Folwark - własność prywatna
dwór z parkiem - prywatny albo JST

Historia

Dwór z pocz. XVIII w., zapewne wielokrotnie przebudowywany.
Osowo Stare to wieś leżąca 12 km na zachód od Obornik oraz 5,5 km na płn. wschód od Szamotuł. Jej poprawną nazwą jest "Stare Osowo", lecz z niewiadomych przyczyn bardziej popularna stała się forma odwrotna. Niegdyś po prostu Osowo albo Ossowo, o którym pierwszą wzmiankę znajdujemy 1389 r., kiedy to Trojan Grochola z Objezierza toczył spór ze Szczepanem Skórą z Gaju o "szkody" i młyn w Osowie. W 1398 r. o Osowo spór toczyli Wincenty Kobylnicki z Przecławem z Mierucina. Pierwsi dziedzice tradycyjnie przezwali się Ossowskimi. Znana jest Dobiesława Bytkowska (później Osowska), która w 1400 r. wraz z braćmi Przecławem i Jakuszem toczyła spór o dziedzinę Osowa, z Wincentym z Kobylnik. W latach 1403-07 toczyła ona spór z braćmi ze Sławna k. Czarnkowa: Krzywosądem, Leonardem i Włodzimierzem (Włodakiem). Sąd w 1407 r. orzekł, że bracia mają oddać wszystko co jej zabrali w Ossowie oraz się od niej odczepić. Jednak w tym samym roku Włodak, Leonard i Krzywosąd zabrali jej dodatkowo pieniądze, zboże o wartości 20 grzywien, dokumenty, konia i wołu. Ostatecznie bracia zadomowili się w Osowie i w kolejnych latach nazywani byli nawet dziedzicami w O. W latach 1425-27 występował tu Gotard Dołęga, który toczył liczne spory, m. innymi z Janem z Niemieczkowa. Tenże Jan okazywał dokumenty dowodzące, że już w 1421 r. nabył 6 łanów i część folwarku w O. W 1435 r. dokupił od Filipa Osowskiego jeszcze jeden łan ziemi, za kwotę 15 grzywien. Rok później zapisywał na swoim Niemieczkowie i Osowie po 100 grzywien posagu i wiana żonie Bożencie.
W 1446 r. 2 łany ziemi w O. kupił od Agnieszki (wdowy po Macieju Osowskim) Wojciech Wielżyński. Po zamieszkaniu we wsi oczywiście przezwał się Osowskim i ożenił z n.n. Katarzyną, z którą miał syna Stanisława. Ciż matka z synem w 1470 r. toczyli spór ze "szlachetnym" Sławoborem. W 1497 r. Stanisław wraz z Andrzejem Grabieńskim procesowali się z Józefem z Grabowa i Gniewomirem z Komorowa. To tylko nikły fragment licznych zapisek o ówczesnych właścicielach wsi, zaś więcej zainteresowani znajdą w Słowniku Hist.-Geograficznym PAN.
Na pocz. XVI w. dziedzicami Osowa byli (oprócz Ossowskich, oczywiście) głównie Niemieczkowscy. Wieś miała w 1510 r. 10 łanów obszaru, a dziesięcinę składano prebendzie "Dróżdżyce" w katedrze poznańskiej. W latach 1577-80 płatnikami poboru byli Bartłomiej, ożeniony z Barbarą Nowowiejską i Krzysztof, ożeniony z Anną Żernicką (synowie Stanisława N.). Bartłomiej płacił od 3 łanów i 1 komornika, a Krzysztof od 8 łanów, 2 zagrodników, 1 komornika oraz od 1/8 łanu roli (?). W 1584 r. Krzysztof N. sprzedał swe części dziedziczne Maciejowi Boboleckiemu ze Stójkowa, ożenionemu z Anną Witkowską, córką Andrzeja. Maciej B. trzy lata później sprzedał te dobra swoim braciom: Piotrowi i Wojciechowi. W 1591 r. Piotr Bobolecki sprzedał swoje części w O., Wielżynie i Przeciwnicy, swemu zięciowi Aleksandrowi Biegańskiemu. Ten ożenił się z córką Piotra - Barbarą i w 1591 r. zapisywał jej po 1200 złp. posagu i wiana. W 1596 r. sprzedał część wsi Wacławowi Nowowiejskiemu, któremu również inną część z trzema kmieciami sprzedał (na wyderkaf) syn Bartłomieja - Stanisław Niemieczkowski. Wacław Nowowiejski zmarł ok. 1608 r., pozostawiając żonę Annę z d. Laskownicką z synem Maciejem. Tym sposobem młody Nowowiejski stał się współposiadaczem wsi. Ożenił się z Elżbietą Iłowiecką, a w 1613 r. w Ossowie urodziła się ich córka Dorota. W 1618 r. spłacił córki Bartłomieja N. - Annę i Elżbietę. Jeszcze w 1640 r. dorzucił żonie 500 złp. posagu, a cztery lata później udał się do Pana.
Dalsze zapiski o wsi gdzieś przepadły, nie wiemy, kto siedział w Osowie w czasach szwedzkiego "potopu", dopiero pod koniec XVII w. znajdujemy tu Adama Karchowskiego, ożenionego z Teresą Cielęcką, którzy mieli córki: Katarzynę zamężną za Andrzeja Olszewskiego, Annę zamężną za Stanisława Tomickiego, Urszulę zamężną za Andrzeja Żychlińskiego oraz syna Aleksandra. Gdy ucichły waśnie pomiędzy rodzinami sióstr, dobra ostatecznie odziedziczył syn Anny i Stanisława - Piotr Tomicki, ożeniony z Katarzyną Suchorzewską. Mieli oni syna Macieja, ożenionego z Konstancją Zebrzydowską, którym w 1702 r. urodziła się córka Katarzyna. Tomicki w 1703 r. ukończył budowę nowego dworu, w którym urodziła się córka pracowników majątku - Mikołaja i Heleny Ozdowskich - Konstancja. Dziecko do chrztu nieśli dziedzic wraz z dwórką Marianną Borkowską. W kolejnych latach Tomiccy nabyli dożywotnie prawa do majątku. W 1706 r. urodziła się w O. ich córka Helena Teresa. Maciej Tomicki zmarł 22 kwietnia 1711 r. i pochowany został u reformatów w Szamotułach. Konstancja w 1717 r. wyszła za Józefa Rosnowskiego. Wraz z synem (po Macieju T.) Dominikiem sprzedali wieś na trzy lata wyderkafem Urszuli Ossuchowskiej, wdowie po Stanisławie z Wybranowa Swinarskim. W 1721 r. córka dziedziczki - Zofia - wyszła za Aleksandra Trzebińskiego h. Szeliga, a rok później w O. urodziło się ich pierwsze dziecko. Konstancja Rosnowska w 1724 r. prawdopodobnie sprzedała majątek Mariannie Sczanieckiej h. Ossoria, po której odziedziczył Paweł Sczaniecki, ożeniony z Teresą Ostrowską. W 1728 r. w O. urodził się ich syn Marek Franciszek, a w 1730 córka Nimfa Salomea Teodora. W poł. XVIII w. dobra w O. przeszły na Franciszka Rosnowskiego (syna Stanisława), proboszcza w Białczu, który okazał się być prawowitym spadkobiercą po swoim dziadzie Józefie Rosnowskim. Trzecią część dóbr po ojcu, czyli Stobnicy, Brzęczewa, Podlesia, Przeciwnicy i Ossowa sprzedał on w 1750 r. Adamowi Kołaczkowskiemu, zaś pozostałe części dwa lata później sprzedał Antoniemu Zarembie, piszącemu się z Kalinowy, za kwotę 225184 złp. W 1754 r. Zaremba sprzedał majątek Leonowi Antoniemu Raczyńskiemu, kasztelanowi santockiemu, generałowi-porucznikowi królewskiemu, za kwotę 335400 złp.
Ossowo stało się cząstką ogromnego majątku Raczyńskich i pozostawało w ich rękach aż do końca 2. wojny światowej. Generał zapewne nie widział nigdy tej wsi na oczy, a folwarkiem zarządzali dzierżawcy i ekonomowie, na przykład Michał i Teresa Prądzyńscy, którym w 1784 r. urodził się we wsi syn Jan Nepomucen. Historię rodziny Raczyńskich, właścicieli Obrzycka, opisaliśmy szczegółowo w naszym katalogu, link:
http://www.polskiezabytki.pl/m/obiekt/6173/Zielonagora_-_Obrzycko/
W 1885 r. Ossowo stanowiło wieś i folwark w pow. obornickim. Część północna wsi, z folwarkiem otrzymała nazwę Alt-Ossowo (Stare Ossowo), zaś południowa - wieś włościańska - Neu-Ossowo (Nowe Ossowo). We wsi znajdowało się 15 domów ze 108 m-cami, w tym połowę stanowili protestanci. Folwark (który wraz z Niemieczkowem należał do ordynacji (majoratu) w Obrzycku) miał 7 domów i 119 m-ców, w tym 18 protestantów.
W 1913 r. Ossowo miało 297 ha obszaru, w tym 290 ha ziemi uprawnej, 4 ha łąk i 3 ha nieużytków. Czysty dochód gruntowy wynosił 2865 marek. W gospodarstwie hodowano 37 koni, 112 szt. bydła plus 30 cielaków oraz 170 szt. trzody chlewnej. Zarządcą gospodarstwa był Adolf Teesmar, zaś właścicielem Zygmunt Raczyński h. Nałęcz, przy czym dodajmy, że ta gałąź Raczyńskich uważana była za Niemców.
W 1926 r. Osowo Stare leżało na terenie obszaru dworskiego Niemieczkowo, a zarządcą była Antonina Teesmar. Na 322,77 ha ogólnego obszaru składało się 279,75 ha ziemi uprawnej, 2,5 ha łąk, 35,27 ha lasu, 5 ha nieużytków i 0,25 ha wody. Czysty dochód gruntowy wynosił 955 talarów. Właścicielem dóbr, aż do stycznia 1945 r. był Zygmunt Emeryk Raczyński (IV ordynat na Obrzycku). W latach 1943-45 nazwę folwarku pozostawiono w niezmienionej postaci, natomiast wieś nosiła nazwę Ehrenfelde. Po 2. wojnie światowej dawne dobra zostały zabrane i rozparcelowane przez Skarb Państwa Polskiego.
Źródła:
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich... 1880-1902;
Teki Dworzaczka (Monografie, Regesty) Biblioteki Kórnickiej P.A.N.;
Słownik Historyczny Ziem Polskich w Średniowieczu, Inst. Historycznego P.A.N.;
Marek Jerzy Minakowski, Wielka genealogia Minakowskiego (Wielcy.pl);
Księga Adresowa Gosp. Rolnych Woj. Poznańskiego, 1926;
Guter=Adreßbuch für die Prowinz Posen, wyd. 2, Lipsk 1913;
Wykaz alfabetyczny wszystkich posiadłości ziemskich w W. Księstwie Poznańskiem, Berlin, 1872;
Księga Adresowa Polski ..., 1930;
Geoportal;
Mapster:
5450 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3365_Samter_1944.jpg
11811798 @ Topographische Karte 1:25 000 (Meßtischblatt) cz. wsch. (Ostdeutschland) /1870 - 1945/
- plik mapy: 3365_(1784)_Samter_1911_APP_Sygn._M.top.25-1498.jpg
Wszystkie prawa zastrzeżone!

Opis

Dwór parterowy, wzniesiony na płd. granicy parku, stanowiący zarazem północną pierzeję podwórza gospodarczego (niegdyś z oficynami po bokach) i fasadą skierowany na południe. Budynek bezstylowy, murowany z cegły, parterowy i nakryty dwuspadowym dachem, wejście poprzedzone drewnianą werandą, nad którą góruje piętrowa wystawka dachowa, zwieńczona trójkątnie.

Park

Park dworski z XIX w. o pow. 2,43 ha, zachowany w dawnych granicach, obecnie w całości (wraz z dworem) na dz. ewid. nr ...24/1. W zasadzie teren ten nie był parkiem ozdobnym, lecz stanowił naturalną łąkę z rosnącymi gdzieniegdzie drzewami i tak też wygląda obecnie. Niewielki ogród użytkowy (0,35 ha) znajdował się jedynie w bezpośredniej bliskości dworu, po bokach którego wznosiły się dwie oficyny; ogród przylegał do tych budynków od północy, rozciągając się z zach. na wschód, na rzucie prostokąta o dł. 95 metrów.

Inne

Zabudowania gospodarcze

tekst: Marek polskiezabytki.pl 2011